نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، ایران
2 دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تهران، ایران
3 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی گردشگری، دانشگاه تهران، ایران
4 کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامهریزی شهری، دانشگاه تربیت مدرس، ایران
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Urban public spaces such as public parks include the places that construct not only citizens spend their leisure time at them but also in order to beautify the cities. Crime dispersion and social security in such spaces are one of the most important cases that influence the quality of life of citizens, so various aspects of them are necessary to explore. Propose of this research is the analysis of the spatial dispersion of crimes and social security in parks in Tehran. In terms of the purpose this study is applied and in terms of the method this research is descriptive-survey. Twenty three types of crime data collected from 39 Parks in Tehran, in 2014 that they were gathered by Police centers. In order to data analysis we were used the VIKOR method to rank parks and Geographic information system software is used to show spatial crimes and Spss software is used for correlation analysis. Results show that Honarmandan, Nahjolbalagha, Darband, Shafaq, Sa'adat Abad parks are on the top rankings in terms of security. While Velayat, Lavizan and Cheetgar parks are located in the last ranks, that they strongly need to increase security. As well as, findings research show positive and significant relationship between the area and rating park of security.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسئله
شهر، یعنی یک واقعیت پیچیده، در ابعاد مختلف دارای خصیصهها، توانمندیها، مشکلها و تنگناهای متعدد و متنوعی است. شهرهای امروزی بهموازات افزایش و گسترش جمعیت و فضاهای کالبدی با انواع مشکلها و آسیبهای شهری مواجه هستند. در این ارتباط، آنچه بهصورت یک حقیقت ناخوشایند دیده میشود، گسترش بیشازپیش جرم و جنایت در شهرها و در پی آن، ایجاد حس ناامنی و ترس در بین شهروندان است (عباسی ورکی، 12:1387). درواقع، بزهکاری ازجمله مسائل و مشکلات بیشتر شهرهای امروز است؛ چنانکه بشر با همه قدرت، مهارت و ابتکار خود، هنوز نتوانسته در مبارزه با آن پیروز شود و از میزان و انواع مختلف آن بکاهد (کلانتری و همکاران، 80:1393). جرم و جنایت یک آسیب جدی اجتماعی محسوب میشود که همهساله بر زندگی هزاران تن از شهروندان تأثیر سوء میگذارد. تهدیدها و خشونتهای جدی بر ضد مردم و داراییهایشان، وحشت بسیاری در اجتماع پدید میآورد. درحقیقت، جرمهایی ازقبیل دزدی، تجاوز، قتل و ربودن، تهدیدات جدی علیه ایمنی و امنیت جامعه هستند (الماسیفر و انصاری، 1389: 22). کشور ما در 50 سال گذشته، با رشد و گسترش شهرنشینی و شکلگیری شهرهای بزرگ و میلیونی روبهرو بوده و این ویژگی شهرنشینی ایران را با مشکلات و مسائل متعددی درگیر کرده است. از جمله این مشکلات، بروز انواع ناهنجاریها و بزهکاری شهری است که لطمات و هزینههای مادی و معنوی بسیاری برای مردم و بخش عمومی پدید آورده است (جباری، 10:1388). فضای عمومی شهر، صحنۀ نمایش زندگی روزمرۀ مردم است و در تقابل با فضای زندگی خصوصی تعریف میشود. اهمیت فضای عمومی بهدلیل نقشی است که در توسعۀ جامعۀ دموکراتیک بازی میکند؛ بهعبارتی چنانچه دسترسی برابر به عرصۀ عمومی برای همۀ جامعه فراهم شود، تهدید تمایز و جدایی اجتماعی کاهش مییابد و تنوع فرهنگی شکلیافته، فضای عمومی را تبدیل به مکان مشارکت افراد و گروههای مختلف، برای اجرای قوانین خودگزیده میکند. بر این اساس، نخستین گام برای دستیابی به آن عرصۀ عمومی که ضامن تحقق جامعۀ مدنی است، تشویق مردم به حضور در فضای عمومی یا فراهمکردن دسترسی برابر همۀ افراد و گروهها به آن است. یکی از مهمترین عوامل تهدیدکننده حضور مردم، ترس از مظلومواقعشدن یا قرارگرفتن در برابر تعرض رفتارهای غیرمدنی و خشونت است (مدیری، 1385: 11). امروزه در سراسر جهان، توجه به نیازهای اساسی شهروندان در محیطهای شهری و نیز توجه به رفع مشکلات و معضلات شهری ازجمله کاهش ناهنجاریها و افزایش امنیت در فضاهای عمومی از مهمترین مسائلی است که همواره مدیران، برنامهریزان و طراحان شهری به آن توجه کردهاند (زیاری و همکاران، 1388: 27). بهطور مشخص، از دیدگاه برنامهریزان شهری پارکها یکی از بارزترین فضاهای عمومی شهر و اجزای بسیار مهم بدنۀ شهری، انسانی و طبیعی هستند که بنا بر ویژگیهای سیستمی و نظاممند مکانیابی، نوع طراحی، دسترسی، روشنایی، ساخت جمعیتی و... در القا یا القانکردن حس امنیت، بسیار مؤثر واقع میشوند. با این حال، چنین وضعیتی با تجمع افراد معتاد و بزهکار و درگیری بین آنها که رفتارهای خطرناکی بهویژه در فضاهای پرت پارک (Gobster, 2002: 156) از خود نشان میدهند، امکان دسترسی به این نیاز مبرم زندگی شهری را برای بعضی شهروندان محدود کرده است. علاوه بر این، غالباً پارکها در ساعاتی از شب و روز، بهطور محسوس خلوت میشود که در این فضا چنانکه جین جیکوبز نیز بیان میکند، احتمال بروز رفتار مجرمانه افزایش مییابد (زیاری و همکاران، 1392: 92). آنچه روشن است، بعضی مکانها بهدلیل ویژگیهای کالبدی و محیطی و همچنین، خصوصیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ساکنین آن، امکان و فرصت بیشتری برای وقوع جرم دارند. برعکس، بعضی مکانها مانع و بازدارندۀ فرصتهای مجرمانه هستند و همین امر موجب شده است تا در دو دهة گذشته، سیاستمداران و پژوهشگران، به مکان و زمان جرم برای جلوگیری از بروز و کنترل آن، توجه ویژهای نشان دهند (Meagan, 2004: 12). پس در کنار موضوع خلوتبودن پارکها (که زمینهساز ناامنی است) موضوع روشنایی این فضاهای عمومی در هنگام شب نیز بسیار مهم است؛ چرا که کمبودن نور و دید کم، در ناامنی فضاهای شهری تأثیر زیادی دارد (Dick, 2008: 4). درمجموع بحث امنیت شهروندان در این فضاها همواره مسئلۀ مهمی است که غالباً برای آنان، مشکلات زیادی را به وجود میآورد (Hiborn, 2009: 1). این مسائل، موجب ضعف ساختارهای امنیتی در کل شهر و فضاهای عمومی مانند پارکهای شهری میشود. بنابراین، با توجه به اهمیت و جایگاه بحث امنیت در عرصههای مختلف زندگی اجتماعی و عمومی و اینکه فضاهای مدنظر همواره بیانگر فرهنگ شهری، زندگی روزمره و عمومی انسانها هستند (صالحی، 1386: 23).
شهر تهران چندین پارک جنگلی و بیش از 100 پارک و بوستان دارد که معروفترینشان فرحزاد، پردیسان، آزادگان، سرخهحصار، توسکا، چیتگر و طالقانی است. وسعت پارکهای جنگلی کار نظارت را بر آنان دشوار کرده است؛ چنانکه گاهی انواع ناهنجاریها و حتی جنایاتی رخ میدهد که افکار عمومی را بهشدت جریحهدار میکند. در یک پارک، سرانۀ فضا، تراکم آن و نظارت نامناسب زمینهساز جرم و جنایت میشود؛ حتی اگر پارک در مرکز شهر و در دل خیابانهای پرترددی باشد که عبور و مرور روزمره، آن را جزو شلوغترین مناطق شهر کرده است. این موضوع بدین معناست که پارکها با توجه به وسعت و موقعیتشان، از جرمخیزترین فضاهای شهر هستند. شناخت و ارزیابی پارکها ازنظر توزیع و تعداد جرائم، در جهتدهی برنامهریزیها و اولویتگذاری برنامهها برای تأمین امنیت پارکهای جرمخیز تأثیر زیادی دارد؛ بنابراین این پژوهش در نظر دارد پراکنش فضای جرم را در پارکهای شهری مناطق تهران، بررسی و پارکهای بررسیشده را ازنظر میزان جرائم رتبهبندی کند.
مبانی نظری
زمینۀ نظری شروع مباحث جرمشناسی و امنیت شهری را باید از مکتب جامعهشناسی شیکاگو و مطالعات اولیۀ اکولوژی شهری دانست. مکتب اکولوژی شهری بهوسیلۀ افرادی چون پارک، در سیر تکوینی خود بعضی پدیدههای اجتماعی را ارزیابی کرد؛ برای مثال جرم و جنایت، امراض روانی در شهرها و ترسیم نقشههای آنها (اکبری و پاکبینان، 1391: 56). از دهۀ 1960 تحقیقات مرتبط با جرم و جلوگیری از آن، بهعلت افزایش جرائم در شهرهای جهان گسترش یافت. در این خصوص مهمترین نظریههای مربوط به جرم در فضای شهری بیان میشود.
جین جیکوبز[1]
جیکوبز بیان میکند که فضاهای شهری و استفادهکنندگان آنها بهرهبرداران منفعل امنیت یا قربانیان درماندۀ خطر نیستند؛ بلکه این فضاها، کارکردها و این افراد، شرکتکنندگان فعال در امنیت در برابر وحشیگری در شهرها هستند. حفظ امنیت شهر وظیفۀ اساسی فضاهای یک شهر و از نشانههای موفقبودن آن است؛ بهطوری که فرد در خیابانها و کوچهها و دیگر فضاهای مملو از غریبه احساس امنیت و اطمینان کند. بهعبارتی در هر فضای شهری مفروض، مقدار معینی از خشونت وجود دارد. صرفنظر از درستی یا نادرستی این فرض، بهطور کلی به گونههای متفاوت فضاهای شهری سهم متفاوتی از خشونت و ترس از آن تعلق میگیرد. بعضی از آنها فرصتی برای خشونت باقی نمیگذارند؛ ولی برخی دیگر اینگونه نیستند و فرصتهای خشونت زیادی را فراهم میکنند (جیکوبز، 1386: 35).
مهمترین نکاتی که جیکوبز بر آنها تأکید داشت، عبارت بودهاند از:
1- نیاز به خیابانهای امن در شهر؛
2- جداسازی و تشخیص مکانهای عمومی و خصوصی؛
3- نوع کاربری و اختلاط آنها در سطح شهر و
4- استفاده مؤثر و بازدارنده از حضور عابران پیاده در مناطق شهری برای کاهش احتمال وقوع جرائم (پورجعفر و همکاران، 1387: 76).
اسکار نیومن[2]
یکی از تئوریهای مهم در زمینۀ انسانمحیط تئوری فضای قابل دفاع است. این عقیده، ابتدا بهوسیلۀ جیکوبز مطرح شد و سپس نیومن، آن را در قالب فضای قابل دفاع بازتعریف کرده و بهصورت تجربی آزموده است. طبق این دیدگاه ویژگیهای فیزیکی و اجتماعی بهوسیلۀ ایجاد ادراک در ناظر و با این ارزیابی که محیط در برابر جرم دفاعشده قرار دارد، در وقوع جرم مؤثر واقع میشود. تمام برنامههای فضای قابل دفاع بهدنبال یک هدف هستند: کنترل فضاهای اطراف، بهوسیلۀ ساکنان، تا از این طریق از بروز خشونت جلوگیری کنند. این فضاها شامل راهروها، راهپلهها، فضاهای اطراف ساختمانها، خیابانها و... میشوند (قهرمانی، 1388: 34). مطالعات نیومن در سال 1972 بر راهحلهای معماری کنترل جرم، در محدودۀ مجتمعهای مسکونی عمومی انجام و به ارائۀ نظریه فضای قابل دفاع منجر شد. او در مطالعات و پژوهشهای خود، دریافت جرم در مجتمعهای مسکونی عمومی اغلب در جایی صورت میگیرد که فعالیتهای مجرمانه بهسختی مشاهده و رؤیت میشود و دسترسی عموم به این مکانها آسان نیست. او نتیجه گرفت هنگامی که ساختمانها بهگونهای طراحی شوند که ساکنان بتوانند درهای ورودی و اماکن عمومی را ببینند، جرم کاهش مییابد. همچنین، دریافت که مشارکت ساکنان و ترغیب حس مسئولیتپذیری آنها نسبت به فضاهای عمومی اطراف محل سکونت خود و ایجاد غریزۀ طبیعی ملک و قلمروی آن، در بین ساکنان مجتمعهای مسکونی برای پیشگیری از جرم و کاهش آن بسیار مؤثر است. ضمناً نیومن این موضوع را نیز بررسی کرد که انجام تغییرات در طراحی کالبدی محیط، باعث آزادسازی رفتارهای پنهان ساکنان میشود. این تغییرات آنها را تشویق میکند تا برای حفظ آزادی و اموال خود، آن دسته از تدابیر رفتاری را برگزینند که بهطور روزمره، این فعالیتهای رفتاری مانع مهمی در برابر ناهنجاریهای اجتماعی در محل باشند (صالحی، 1387: 139).
بررسیرویکردCPTED
رویکرد دیگر در زمینۀ طراحی در دهۀ 1970 و 80 به نام «جلوگیری از جرم، ازطریق طراحی محیطی» مطرح شده است. این ایده براساس نظریات نیومن و ری جفری[3] منتشر شد. در چارچوب مجموعه نظریههای CPTED تلاش زیادی برای فهم رابطۀ مکان و جرم صورت گرفته که اندیشههای جفری و جیکوبز در شکلگیری و توسعۀ آن، نقش بنیادی داشته است. CPTED یک پیشنهاد روشنایی طراحی است که معماران و شهرسازان، براساس آن با بهکارگیری طراحی مناسب و هدفمند محیط انسانساخت، مجال ترس از جرم و تبهکاری را کاهش و کیفیت زندگی را بهبود میدهند (Atlas, 1991: 11). درواقع، هدف نظریه پیشگیری از جرم ازطریق طراحی محیطی مشخصکردن وضعیت کالبدی و محیط اجتماعی است که امکان و یا سرعتبخشیدن به ارتکاب جرم را فراهم میکند. همچنین، هدف دیگر آن تغییر وضعیت برای جلوگیری از رویدادن جرم است. CPTED بهطور معناداری از استراتژیهای استفادهشده بهوسیلۀ پلیس، دادگاه و نظام تربیتی دستگاههای قضایی متفاوت است (صالحی، 1387: 134). این رویکرد بر این مدار است که بتوان از طریق ساختار کالبدی شهری و طراحی محیطهای مصنوعی از ارتکاب جرائم جلوگیری کرد. این امر از راه کاهش پتانسیل طبیعی و کالبدی مناطق شهری جرمخیزی یا کاهش امکان وقوع آن را کاهش میدهد (محمودینژاد و تقوی، 1386: 38).
چیدمان فضا
نظریۀ دیگری را با نام «چیدمان فضا» در دهۀ 1980 هیلیر وهنسون [4] مطرح کرد که با نگاهی ریختشناسانه به شهر، روابط بین فضاها را ارزیابی کرد. هدف این نظریه نشاندادن این موضوع است که چگونه شکل فضای شهر روابط را ازطریق جریان حرکت (بهخصوص پیاده) تعیین میکند و بر الگوی کاربری زمین و تراکم شهری اثر میگذارد. چیدمان فضا بهطور خاص، بر آنچه مردم میبینند و نیز درک توجه به دیگران اشاره دارد. همچنین، بیان میکند که نظارت همسایگان در طول یک مسیر، بسیار مهمتر از دیدهشدن در هر نقطه از راه یا حتی خانۀ خود فرد است. پژوهشگران دانشگاه لندن، با استفاده از این نظریه نشان دادند فضاهایی که ارتباط بیشتری با دیگر فضاهای شهر دارند و حرکت بیشتری درون آنها رخ میدهد، امنترین فضاها محسوب میشوند (اشنایدر، 1387: 21).
جدول 1- 4 نظریۀ مطرحشده در رابطه با جرم و خشونت در فضای شهری
|
نظریه |
کنترل فضا/ حاکمیت |
نظارت |
فعالیت |
|
جین جیکوبز |
متمایزکردن آشکار عرصه عمومی و خصوصی |
نیاز به چشمهای نظارهگر صاحبان طبیعی، ساکنان و نیز استفادهکنندگان که با استفاده از تنوع فعالیتها و عملکردهای جذبکننده مردم، تقویت میشود. |
فعالیتهای همجوار خیابان، باید رهروان دایمی را فراهم کند تا بحث نظارت تقویت شود. |
|
اسکار نیومن |
محیط کالبدی باید خصوصیاتی مانند مکانیزمهای نمادین، مرزها و سلسله مراتبی تعریفشده از جنبههای خصوصی تا عمومی داشته باشد تا عرصههای مختلف، درک و دانسته شود. |
ایجاد ظرفیت کالبدی نظارتی در فضا تا فرصت نظارت برای ساکنان و دیگر سازمانها ممکن شود. |
مخالف این نظریه است که حضور فعالیتهای بیشتر و بهویژه، حضور فعالیتهای تجاری میزان جرم و جنایت را کاهش میدهد. |
|
مؤسسۀ پیشگیری از جرم (CPTED) |
کنترل دسترسیهای طبیعی با هدف کاهش فرصت دسترسی به هدف جنایت و استفاده از محصوریتهای کالبدی که موجب افزایش قوت قلب و حس مالکیت ساکنین میشود. |
نظارت طبیعی نتیجه معمولی استفاده از مایملک |
بر کاهش فعالیت ازطریق حرکت و درنتیجه، کاهش میزان فعالیت تأکید دارد. |
|
چیدمان فضا |
فضاهایی که با سایر فضاها یکپارچه شدهاند، پیادهها را تشویق به حرکت و تماشا در آن فضاها میکنند. |
نظارت بهوسیلۀ افراد حرکتکننده در فضا تأمین میشود. |
از راه یکپارچهسازی فضا و مسیرهای حرکتی فضاهای بههمپیوستهای را تعریف کنند که ایمن به نظر برسند. |
ماخذ: (Carmona, 2003: 121)
جمعبندی این چهار نظریه در جدول، نشان میدهد که این عوامل در کنار ویژگیهای کالبدی فضا در ارتقاء احساس امنیت و افزایش دسترسی نمادین نقش دارند: تعریف مشخص عرصههای عمومی و خصوصی، نظارت فعال مردمی که درنتیجه انسجام و همبستگی افراد متعلق به محدودههای جغرافیایی مشخص، به وجود میآید و حضور تعداد مشخصی از مردم در فضای شهری.
امنیت در پارکهای شهری
فضا بهطور اعم و فضای شهری بهطور اخص، مجموعۀ کاملی متشکل از سه عنصر یا سه محیط است: عنصر انسان که در شکل اجتماعی و جمعی خود، بهصورت جمعیت تعریف میشود (محیط اجتماعی) عنصر فعالیت که بازتاب نقش معیشتی و رفتار اقتصادی انسان در بستر محیط است (محیط اقتصادی) و محیط طبیعی که از سازندههای مختلفی تشکیل شده و بستر کنش و واکنشها و میدان عمل فعالیتهای انسانی است (علیاکبری، 1381: 61). مردم در فضاهای شهری با انواع تهدیدها مانند جرم، تروریسم، آلودگی آبوهوا، زلزله و سیل، تداخل حرکت وسایل نقلیه و پیادهها روبهرو هستند. کشورهای پیشرفته، توانستهاند بسیاری از تهدیدهای طبیعی را کنترل کنند؛ ولی کنترل تهدیدهای انسانی در این کشورها روبهافزایش است. بر این اساس، زوکین در کتاب فرهنگ شهرها میگوید: «فضاهای شهری بهاندازۀ کافی برای مردم امن نیستند که در خلق فرهنگ عمومی مشارکت داشته باشند» (مدیری، 1385: 13). پژوهشها نشان میدهد که مراکز و فضاهای عمومی در برابر جرم آسیبپذیر هستند و مؤلفههای جرم در آنها عبارتاند از: عناصری در مراکز شهری نظیر مغازهها، تئاتر، رستوران، پارکها، ایستگاههای حملونقل عمومی و... . اصولاً موقعیتهای تجاری و تفریحی بر امنیت، جرم و رفتار مجرمانه در عرصههای پیرامون خود تأثیر میگذارد؛ همانطور که این عرصهها قسمتی از پیادهروها و فضای خارجی خود را نیز همرنگ میکنند (زیاری و همکاران، 1392: 27). با توجه به رشد روزافزون جمعیت شهری در تمام دنیا و بهتبع آن، افزایش معضلات و مسائل شهری آسیبشناسی مسائل شهری و رشتههایی که معضلات شهری را مطالعه میکنند، اهمیت فوقالعادهای پیدا کردهاند؛ به این ترتیب قدمت و اهمیتی که شهر و شهرنشینی دارد، صاحبان قدرت و اندیشمندان همۀ قرون و اعصار را بر آن داشته تا بر جنبههای مختلف جسم و روح شهر درنگ کنند و بکوشند قانونمندیهای زندگی شهری را دریابند و برپایۀ یافتههای خود، برای آن برنامهریزی کنند (پوراحمد و همکاران، 1392: 2). در این رابطه یکی از مهمترین شرطهایی که نیاز است تا یک فضای عمومی فضای شهری تلقی شود، وجود تعامل و تقابل اجتماعی برای ایجاد ارتباطات عمومی در حوزۀ فعالیت در فضاهای همگانی است (Hiebert, 2005: 3) و پارکهای شهری بهصورت یکی از فضاهای مدنظر، نقش بینظیری در تقابل و ساخت سرمایههای اجتماعی ایفا میکنند (Rabare et al., 2009: 19). درحقیقت، پارک بهدلیل داشتن ویژگیهای منحصربهفرد از سایر کاربریهای شهری متمایز شده است. یکی از این ویژگیها بسترسازی برای استفادۀ همۀ اقشار جامعه و عمومیبودن آن است که جوابگوی نیاز مردم به تحقق عدالت در بهرهمندی از امکانات شهری و نیز منشأ بسیاری از معضلات کلانشهرها است. بنابراین نباید از یک بعد به این موضوع نگریست؛ زیرا در پارک شاهد گردآمدن جمعیت زیاد در فضای محدود، با اهدافی بسیار متفاوت ازجمله تفریح و استراحت، ورزش و بازی، غذاخوردن و مسابقات همگانی هستیم. در این بین، عدهای نیز با اهداف تکدیگری، دستفروشی، خریدوفروش مواد مخدر، دزدی، تخریب وسایل عمومی و... ، در میان خیل جمعیت پارک نفوذ و بهصورت پنهان و آشکار آسایش و امنیت پارکها را خدشهدار میکنند؛ به همین دلیل، فقدان روشنایی و نور کافی در پارکهای شهری فضای بیدفاع و بسیار آسیبپذیر ایجاد و زمینه را برای انواع جرائم شهری فراهم میکند. درواقع، پارک شهری بستر تعاملات اجتماعی و گذران اوقات فراغت است. همچنین، این فضا بهدلیل جمعیت زیاد، تراکم پوشش گیاهی، دید کم، محدودیت منابع روشنایی در شب و امکان پنهانشدن، عرصۀ وقوع پنهانی جرم میشود. با توجه به عواملی مانند مقیاس، بستر قرارگیری، نحوۀ طراحی و چگونگی حضور گروههای اجتماعی در پارک، باید راهکارهایی را برای افزایش بعد اجتماعی و کاهش جرم و آسیب در آن ارائه داد و غالباً محیط مناسبی ازنظر فعالیتهای اجتماعی، آسایش، تفریح و امور خانوادگی برای شهروندان فراهم کرد (عابدی، 1389: 2).
شکل 1- مدل مفهومی استفاده از پارکهای شهری (Rabare et al, 2009: 24)
آنچه روشن است بعضی مکانها و فضاها بهدلیل ویژگیهای کالبدی و محیطی و همچنین خصوصیات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ساکنان آن، امکان و فرصت بیشتری برای وقوع جرم دارند. برعکس برخی مکانها مانع و بازدارنده فرصتهای مجرمانه هستند و همین موضوع سبب شده است تا در دو دهۀ گذشته، سیاستمداران و پژوهشگران به مکان و زمان جرم برای کنترل و جلوگیری از بروز آن توجه ویژهای نشان دهند (Meagan, 2004: 12).
پیشینۀ تحقیق
با توجه به اینکه پارکها یکی از مهمترین فضاهای تعاملات شهری محل گذران اوقات فراغت شهروندان هستند و بر فضای اطراف خود و کیفیت زندگی شهروندان تأثیر میگذارند، وجود امنیت از مهمترین بسترهای عمده برای استفاده از آنها است. در سطح جهانی دربارۀ رابطۀ امنیت و جرم در پارکهای شهری مطالعات زیادی انجام شده است که نمونههایی از این پژوهشها ذکر میشوند:
کوبات و کایا ویژگیهای بصری مناظر جرم و جنایت در پارک Maçka Demokrasi را بررسی و برای کشف رابطۀ پیکربندی فضا و ترس از وقوع جرم در فضاهای سبز شهری تلاش کردهاند. در این پژوهش از گیاهان، درختان، نردهها و دیوارهها بهصورت عناصر مهم در بهوجودآمدن مناطق جرمخیز در پارکها یاد میکنند (kaya & Kubat, 2007).
همچنین، تروی و مورگان تأثیر پارکها را بر قیمت آپارتمانهای ایالت بالتیمور امریکا ارزیابی و از دو جنبۀ مثبت و منفی وجود پارک در این منطقه را بررسی کردهاند. آنها به این نتیجه رسیدهاند که پارکها لزوماً باعث ایجاد محلههای مطلوب نخواهند شد (Troy & Grove, 2008).
گروف و مک کورد پارکهای محلهای فیلادلفیا را ازنظر میزان ایجاد مناطق جرم و جنایت بررسی کردهاند و به این نتیجه رسیدهاند که این پارکها تأثیر زیادی در افزایش جرم و جنایت در این منطقه داشتهاند. نتیجۀ دیگر این پژوهش نشان میدهد که تمامی مناطق پارکها بستر مناسبی برای جرم محسوب نمیشوند و این جرائم، در مناطق خاصی از آنها گسترش مییابند (Groff & McCord, 2012).
اقبال اسیفا در پایاننامۀ خود، آثار وجود پارکهای شهری را در استکهلم سوئد، بر قیمت آپارتمانهای اطراف آنها بررسی و در آن به دو جنبۀ منفی و مثبت این قضیه توجه کرده است. بر این اساس، او ازنظر بعد مثبت به ویژگیهای مثبت پارک و مقدار افزایش قیمت آپارتمانهای اطراف آن و از جنبۀ منفی نیز به مسئلۀ امنیت و رواج جرم و جنایت در آنها توجه کرده است. طبق نتیجۀ این بررسی افزایش قیمت آپارتمانها براساس ویژگی نزدیکبودن به پارک، محدود به چند ماه (تابستان) است؛ ولی زیادبودن جرائم در برخی پارکها همواره موجب کاهش قیمت آپارتمانها در طول سال میشود (Iqbal Asifa, 2012).
از پژوهشهای داخلی انجامشده در ارتباط با امنیت پارکهای شهری نیز به این موارد اشاره میکنیم:
امینزاده و افشار، اعتیاد را بهصورت یک آسیب اجتماعی در فضاهای عمومی و بهطور خاص، پارکها بررسی کردهاند و سعی داشتهاند که مدلی از نوع رفتاری برای بهسازی پارکهای شهری ارائه دهند. آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیدهاند که شکل پارکها تأثیر بسزایی در ایجاد مراکز خلاف در آنها دارند که با طراحی مناسب و اصلاح این اَشکال، تا حد زیادی قادر به کاهش مراکز خلاف خواهیم بود (امینزاده و افشار، 1387). پوراحمد و مهدی میزان امنیت را در پارکهای منطقۀ 2 قم، از دید شهروندان ارزیابی کردهاند و به این نتیجه رسیدهاند که میزان امنیت در این منطقه از شهر مطلوب نیست و این وضعیت، در پارکها بهدلیل نزدیکی به محلۀ فقیرنشین، وضع بغرنجتری دارد (پوراحمد و همکاران، 1392). حسینی و همکاران، وضعیت ایمنی را در پارکهای شهر یزد بررسی کردهاند. آنها بهاحتمال وقوع حوادث مالی و جانی و وضعیتآگاهی شهروندان، در کاهش حوادث ناگوار ناشی از ناامنی در پارکها توجه و درنهایت، میزان ایمنی پارکهای این شهر را محاسبه کردهاند (سرائی و همکاران، 1392). به این ترتیب، بیشتر پژوهشها امنیت را از دید شهروندان و ویژگیهای محیطی و کالبدی بررسی و به تعداد وقوع جرائم، نوع آنها و سطحبندی پارکها ازنظر وقوع جرائم کمتر توجه کردهاند؛ بنابراین در این مقاله سعی شده است تا این مهم بررسی شود.
معرفی منطقۀ مدنظر
شهر تهران ازنظر جغرافیایی در ۵۱ درجه و ۱۷ دقیقه، تا ۵۱ درجه و ۳۳ دقیقه طول شرقی و ۳۵ درجه و ۳۶ دقیقه، تا ۳۵ درجه و ۴۴ دقیقه عرض شمالی قرارگرفته و جمعیت آن 8244759 نفر است که نسبت به جمعیت کل کشور 11درصد آن را شامل میشود (مرکز آمار ایران، 1390).
در این پژوهش از میان 111 پارک شاخص شهر تهران (شهرداری تهران) 39 پارک انتخاب و بررسی شدهاند و دیگر خصوصیت مهم آنها این است که ازجمله پراستفادهترین پارکهای تهران برای شهروندان هستند. در جدول 2 نام پارکها و مناطق آنها ذکر شده است.
جدول 2- پارکهای مدنظر
|
مساحت (متر مربع) |
منطقه |
نام پارک |
ردیف |
مساحت (متر مربع) |
منطقه |
نام پارک |
ردیف |
مساحت (متر مربع) |
منطقه |
نام پارک |
ردیف |
|
134118.1 |
16 |
بهمن |
27 |
35247.081 |
1 |
جمشیدیه |
14 |
476.875 |
17 |
پلیس |
1 |
|
204712.521 |
19 |
شقایق |
28 |
36013.745 |
14 |
سهند |
15 |
1174.722 |
2 |
کوهسار |
2 |
|
241417.322 |
11 |
رازی |
29 |
4681.613 |
12 |
بهاران |
16 |
5405.674 |
21 |
22 بهمن |
3 |
|
24175.651 |
12 |
پارک شهر |
30 |
50983.941 |
20 |
دانش |
17 |
7637.762 |
1 |
دارآباد |
4 |
|
257267.264 |
3 |
ملت |
31 |
58998.579 |
18 |
الغدیر |
18 |
13017.721 |
4 |
ولیعصر |
5 |
|
266075.736 |
6 |
لاله |
32 |
60685.722 |
1 |
نیاوران |
19 |
17930.708 |
6 |
شفق |
6 |
|
357564.179 |
16 |
بعثت |
33 |
63624.921 |
9 |
المهدی |
20 |
20946.444 |
3 |
شریعتی |
7 |
|
513680.043 |
18 |
قائم |
34 |
65344.119 |
6 |
هنرمندان |
21 |
21320.955 |
16 |
اندیشه |
8 |
|
599093.088 |
2 |
نهجالبلاغه |
35 |
67784.478 |
19 |
نرگس |
22 |
23955.941 |
16 |
آزادگان |
9 |
|
2642080.564 |
4 |
لویزان |
36 |
73856.511 |
2 |
پرواز |
23 |
27984.668 |
2 |
سعادتآباد |
10 |
|
2923917.837 |
19 |
ولایت |
37 |
92403.068 |
12 |
میثاق |
24 |
29189.95 |
6 |
دانشجو |
11 |
|
3968398.208 |
4 |
سرخهحصار |
38 |
118942.501 |
6 |
ساعی |
25 |
31886.54 |
5 |
میعاد |
12 |
|
5830818.186 |
22 |
چیتگر |
39 |
1236203.018 |
14 |
بسیج |
26 |
32919.365 |
8 |
فدک |
13 |
نقشۀ 1- موقعیت پارکهای موردمطالعه
روش تحقیق
روش پژوهش توصیفیتحلیلی و براساس هدف از نوع کاربردی و جامعه آماری نیز شامل 23 نوع جرم انجامشده در 39 پارک شهر تهران، در سال 1393 است. ابتدا با مراجعه به نیروی انتظامی اطلاعات مدنظر گردآوری شد و سپس دادههای گردآوریشده، در نرمافزار اکسل وارد شد. برای تحلیل آنها از تکنیک ویکور بهمنظور رتبهبندی پارکها، از نرمافزار سیستم اطلاعات جغرافیایی برای نمایش فضای جرائم و برای تحلیل همبستگی از نرمافزار spss استفاده شد. نخست در نرمافزار اکسل با تکنیک ویکور، این پارکها ازنظر 23 نوع جرم (شامل دستگیری مرتکبان به جرائم منکراتی، فرد فراری از منزل، معتاد، موادفروش، اغفالکننده، زورگیر، مظنونان به زورگیری، سارق، مظنون به سرقت، اراذل و اوباش، مزاحمان نوامیس، جاعل عنوان، شارب خمر، فرد حامل سلاح سرد و گرم، فرد نزاعجو و درگیر، شعارنویس، اعضای شرکتهای هرمی، دستگیری سیدیفروش غیرمجاز و پاسورفروش، تعهد مفاسد اجتماعی و بدحجابی، اخذ مدرک خودرو و توقیف آن و توقیف موتورسیکلت) رتبهبندی شد. در مرحلۀ بعد، برای نمایش فضای جرائم، ابتدا 39 پارک از کاربری اراضی شهر تهران، جدا و تبدیل به نقطه شده و اطلاعات جرم، به هر پارک، متصل و سپس نمایش داده شده است. درپایان نیز برای بررسی همبستگی بین مساحت پارک و رتبۀ آن ازنظر امنیت، از روش همبستگی پیرسون در نرمافزار spss استفاده شده است.
یافتهها
از میان صدها پارک موجود در شهر تهران 39 پارک بهصورت هدفمند انتخاب شده است و پارکها از مناطقی انتخاب شدهاند که تمامی طبقات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ساکنان را در بر بگیرند تا نتایج بهصورت واقعیتر و قابلتعمیم به کل شهر تهران باشند. تعداد شاخصهای انتخابی و بررسیشده 23 شاخص بوده است که مهمترین جرائم، مربوط به امنیت اجتماعی در پارکها و فضاهای عمومی شهرها هستند. مطابق مطالب گفتهشده در بخش روش تحقیق، از تکنیک ویکور برای رتبهبندی پارکها استفاده شده است و فرایند انجام این روش، در چند گام انجام میشود که در ادامه بیان میشوند.
نخستین مرحله، تشکیل ماتریس اولیه، بهصورت 1 ماتریس 39*23 و متشکل از 39 پارک و 23 نوع جرم است.
در دومین گام، محاسبۀ ماتریس نرمال شده که مقادیر هرکدام از جرائم، در هریک از پارکها بوده است و با توجه به تابع 1 به دست میآید:
تابع 1
مرحلۀ سوم، تعیین مقادیر بیشترین و کمترین ارزش ماتریس نرمال وزندار است که با استفاده از :
تابع 2 به دستآمده:
تابع 2 (340 Chang, 2010:)
جدول 3- تعیین بهترین و بدترین مقدار برای شاخصها
|
F- |
F+ |
نوع جرم |
F- |
F+ |
نوع جرم |
F- |
F+ |
نوع جرم |
|
0 |
588/0 |
دستگیری اعضای شرکتهای هرمی |
0 |
341/0 |
دستگیری مظنون به سارق |
0 |
402/0 |
دستگیری مرتکبان به جرائم منکراتی |
|
0 |
224/0 |
دستگیری سیدیفروش غیرمجاز |
0 |
311/0 |
دستگیری اراذل و اوباش |
0 |
144/0 |
دستگیری فرد فراری از منزل |
|
0 |
240/0 |
دستگیری پاسور فروش |
0 |
624/0 |
دستگیری مزاحمان نوامیس |
0 |
284/0 |
دستگیری معتاد |
|
0 |
215/0 |
تعهد مفاسد اجتماعی و بدحجابی |
0 |
208/ |
دستگیری جاعل عنوان |
0 |
560/0 |
دستگیری موادفروش |
|
0 |
381/0 |
اخذ مدرک خودرو |
0 |
237/0 |
دستگیری شارب خمر |
0 |
396/0 |
دستگیری اغفالکننده |
|
0 |
235/0 |
توقیف خودرو |
0 |
182/0 |
دستگیری حامل سلاح سرد و گرم |
0 |
157/0 |
دستگیری زورگیر |
|
0 |
384/0 |
توقیف موتورسیکلت |
0 |
326/0 |
دستگیری فرد نزاعجو و درگیر |
0 |
449/0 |
دستگیری مظنونان به زورگیری |
|
|
0 |
625/0 |
دستگیری شعارنویس |
0 |
188/0 |
دستگیری سارق |
||
مرحلۀ پنجم، تعیین شاخص مطلوبیت (S) و شاخص نارضایتی (R) است که با استفاده از تابع 3 انجام شده:
تابع 3 (340 Chang, 2010:)
در مرحلۀ آخر نیز شاخص ویکور محاسبه میشود که همان امتیاز نهایی هر گزینه است. در این معادله، مقدار V برابر با 0.5 در نظر گرفته شده است.
مقدار Qj را برای j = 1 ،…،J از این طریق محاسبه میکنند:
رتبهبندی گزینهها
مرتبسازی براساس ارزش R ,S ,Q در جهت کاهشی
(Zhang & Wei, 2013: 4942). در مرحلۀ آخر، مقدار Q محاسبه شده و مقدار نهایی ویکور، بین 0 و 1 است. با توجه به Q 39 پارک مدنظر رتبهبندی و در جدول 4 ارائه شدهاند.
جدول 4- شاخص نهایی ویکور و رتبهبندی پارکها
|
پارک |
Qi |
رتبه |
پارک |
Qi |
رتبه |
پارک |
Qi |
رتبه |
|
هنرمندان |
99948/0 |
1 |
رازی |
98091/0 |
15 |
سرخهحصار |
81654/0 |
29 |
|
نهجالبلاغه |
99948/0 |
2 |
بهمن |
97826/0 |
16 |
پلیس |
75302/0 |
30 |
|
شفق |
99912/0 |
3 |
22 بهمن |
97643/0 |
17 |
پارک شهر |
45633/0 |
31 |
|
سعادتآباد |
99832/0 |
4 |
اندیشه |
97559/0 |
18 |
دانش |
45380/0 |
32 |
|
شقایق |
99798/0 |
5 |
المهدی |
95580/0 |
19 |
دارآباد |
43705/0 |
33 |
|
سهند |
99649/0 |
6 |
قائم |
95059/0 |
20 |
لاله |
33535/0 |
34 |
|
الغدیر |
99587/0 |
7 |
جمشیدیه |
93940/0 |
21 |
بهاران |
31614/0 |
35 |
|
ولیعصر |
99555/0 |
8 |
فدک |
93728/0 |
22 |
آزادگان |
25558/0 |
36 |
|
میعاد |
99430/0 |
9 |
بسیج |
93488/0 |
23 |
ولایت |
25526/0 |
37 |
|
نرگس |
99318/0 |
10 |
ملت |
92918/0 |
24 |
لویزان |
20044/0 |
38 |
|
میثاق |
99237/0 |
11 |
پرواز |
92603/0 |
25 |
چیتگر |
00000/0 |
39 |
|
شریعتی |
98771/0 |
12 |
کوهسار |
91891/0 |
26 |
|
||
|
نیاوران |
98743/0 |
13 |
بعثت |
91551/0 |
27 |
|
||
|
ساعی |
98625/0 |
14 |
دانشجو |
87867/0 |
28 |
|||
طبق نتایج، ازنظر امنیت، پارکهای هنرمندان، نهجالبلاغه، دربند، شفق و سعادتآباد، رتبههای خوبی دارند و پارکهای ولایت، لویزان و چیتگر، در رتبههای آخر قرار گرفتهاند. درواقع، با توجه به شاخص نهایی ویکور، مقدار نزدیک به 1 وضعیت خوب پارک و هرچه این مقدار به صفر نزدیک باشد، وضعیت بد آن را ازنظر این 23 نوع جرم نشان میدهد. نتیجۀ ویکور به این صورت نیز بیان میشود: پارکهایی که کمترین مقدار شاخص را به دست آوردهاند، ازنظر تعداد جرم و امنیت، بدترین شرایط را دارند. در نمودار 1 رتبهبندی پارکها و در شکل 2 تعدادی از جرائم، بهصورت فضایی نمایش داده شدهاند.
نمودار 1- رتبهبندی پارکها براساس تکنیک ویکور
شکل ۲- نمایش فضایی میزان جرائم در پارکها
در فضاهای شهر، یکی از مهمترین عواملی که وضعیت را برای حضور بیشتر افراد از گروههای مختلف و به دنبال آن، افزایش جرائم فراهم میکنند، مساحت فضا و کاربری مدنظر (عرصۀ عمل) است. پارکها و مکانهای اوقات فراغت، اگر مساحت بیشتری داشته باشند، نظارت و کنترل افراد در آنها دشوار میشود. در این مقاله برای بررسی رابطۀ بین مساحت پارک و رتبۀ آن ازنظر امنیت اجتماعی از روش همبستگی پیرسون استفاده شده و نتیجۀ آن، در جدول 5 بیان شده است.
جدول ۵- بررسی رابطۀ مساحت پارک و رتبۀ پارک
|
سطح معناداری |
ضریب همبستگی |
شاخص |
|
003. |
462.** |
مساحت پارک |
|
رتبۀ پارک |
نتایج سطح معناداری بین 2 متغیر مساحت و رتبۀ پارک کمتر از 05/0 (آلفا 016/0) و رابطۀ متوسط، مثبت و مستقیم بین این 2 متغیر را نشان میدهند؛ بهطوری که ضریب همبستگی بین 2 متغیر مساحت پارک و رتبۀ آن 462 بوده است. بر این اساس، هرچه مساحت پارک بیشتر باشد، رتبۀ پارک نیز ازلحاظ وقوع جرائم بیشتر میشود.
نتیجه
یکی از مهمترین بررسیها در حوزۀ جغرافیای شهری شناسایی کانونهای جرمخیر و مکانهای محل تجمع مجرمان است. پس از شناسایی این مکانها رابطۀ مسائل کالبدی، اجتماعی و اقتصادی با شکلگیری آنها بررسی میشود و این امر به اقدام سریع و مقابلۀ نیروهای انتظامی با آنها منجر میشود. فضاهای عمومی شهری بهویژه در شهرهای بزرگ، یکی از مستعدترین فضاهای وقوع جرم و پارکها نیز یکی از مهمترین آنها هستند که برای تفرج و اوقات فراغت شهروندان، ایجاد شدهاند؛ ولی مسائلی مانند نظارتنکردن بهدلیل تعداد زیاد استفادهکنندگان، کاهش روشنایی و افزایش فضاهای خلوت و بیدفاع، سبب میشود تا انواع جرائم در آنها رخ بدهند. شناسایی پارکهایی که بیشترین تعداد جرم در آنها اتفاق میافتد، به بررسی و بهکارگیری راهکارهایی برای مقابله با افراد مجرم و استفاده از شیوههای نظارت بهتر و همچنین، تغییر در چیدمان فضا و کالبد آنها کمک شایانی میکند؛ بنابراین در این پژوهش پراکندگی جرائم در پارکهای شهر تهران ارزیابی شده است. بدین منظور، با مراجعه به مراکز نیروی انتظامی اطلاعات مدنظر (جرائم وقوع انجامشده در 39 پارک شهر تهران) گردآوری و با روشهای مناسب، تحلیل شد. نتایج نشان میدهند که برترین پارکها ازنظر امنیت، پارکهای هنرمندان، نهجالبلاغه، دربند، شفق و سعادتآباد هستند و پارکهای ولایت، لویزان و چیتگر، بهدلیل آمار زیاد بزهکاری اجتماعی کمترین رتبهها را کسب کردهاند؛ به همین دلیل لزوم افزایش امنیت و ایمنی در آنها بهشدت احساس میشود. گفتنی است پارکهای جنگلی لویزان، چیتگر و همچنین، بوستان بزرگ ولایت، ازجمله پارکهای بزرگ شهر تهران هستند که پردرخت، پرمانع و همچنین، تاریک و دور از دسترس به شمار میروند. این پارکها بهصورت بالقوه، این عوامل را در اختیار مجرمان و بزهکاران قرار میدهند تا دور از چشم مأموران و مسئولان به بزهکاری مشغول شوند؛ با توجه به این مسائل، برای برنامهریزی بهمنظور رفع این مشکلات، پیشگیری اولویت دارد. این برنامهریزی نیز باید ازطریق طراحی محیطی، حضور بهموقع و مؤثر نیروهای انتظامی و نگهبانی در هنگام وقوع جرائم و فرهنگسازی ازطریق شهروندان و ساکنان محلهها باشد. همچنین، نتایج نشان میدهد که بین مساحت پارک و رتبۀ آن ازنظر تعداد جرائم، همبستگی متوسط وجود دارد. پارکهای جنگلی شهر، بهعلت مساحت و تراکم پوشش گیاهی و نظارت کم بسترساز جرائم زیادی شدهاند؛ ولی میزان جرائم در پارکهای مرکز و مناطق جنوبی بهدلیل قرارگیری آنها در بافتهای فرسوده، مراکز مهاجرپذیر و فقیرنشین افزایش یافته است. بنابراین پیشنهاد میشود در تحقیقات آینده، رابطۀ موقعیت پارکها با نوع و میزان جرائم و همچنین، ویژگیهای محیطی هر پارک بررسی شود. این ویژگیها بر تعداد و نوع جرم تأثیر میگذارند و بر این اساس، متناسب با موقعیت و محیط هر پارک راهحلهای مناسب ارائه میشود. درپایان، پیشنهادهایی برای ادارۀ هرچهبهتر اینگونه اماکن و فضاهای عمومی ارائه میشود:
1- تغییر چیدمان مبلمان پارکها بهصورتی که کمتر فضای خالی و خلوت در پارکها بهخصوص پارکهای بزرگ و جنگلی ایجاد شود؛
2- حضور بهموقع و مؤثر نیروهای انتظامی نگهبانی برای برخورد با مجرمان و ممکننبودن وقوع جرم در پارکها؛
3- ایجاد روشنایی مؤثر، چراغهای هشداردهنده و دوربینهای کنترل از راه دور، بهخصوص در نقاط کور، برای کنترل هرچهبهتر کانونهای ارتکاب جرم در پارکها؛
4- بازکردن مسیرهای تردد در مراکز قبلی جرم که با ایجاد رفتوآمد، این مراکز نیز از بین برود؛
5- ایجاد گشتهای شبانهروزی موتوری در پارکهای جنگلی برای افزایش میزان امنیت در اینگونه فضاهای عمومی؛
6- آگاهکردن خانوادهها، شهروندان و ساکنان اطراف پارکها با هدف جلوگیری از جذب جوانان در این باندهای خلاف؛
7- ایجاد هرچهبیشتر فضاهای گذران اوقات فراغت سالم و برنامههای مفرح، برای جوانان در پارکهای شهر؛
8- اجازهندادن برای ورود وسایل نقلیه موتوری و کمکردن درهای ورود و خروج در پارکها؛
9- ایجاد فضاهای اختصاصی بازی کودکان، برای مختلطنشدن آنها و آسیبدیدن از دیگران؛
10- ایجاد دستشوییهای عمومی و حفاظت مداوم از آنها برای مختلطنشدن این کاربری با کاربریهای مناسب برای انجام کارهای خلاف و
11- طراحی فضاهای پارکها براساس اصول Cepted (کاهش جرم ازطریق طراحی محیطی).
)
