نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
2 دانشیار گروه جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
3 استاد، گروه جامعه‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
4 دانشیار مددکاری اجتماعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه یزد، یزد، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Introduction
Understanding and addressing citizens' demands is crucial for effective policymaking and strengthening the relationship between the government and the public. This, in turn, can increase public satisfaction and trust in the government's role, position, and performance, ultimately contributing to the dynamism and development of society. Conversely, ignoring citizens' demands can lead to disruptions in the citizenship process, destructive actions by citizens, and unnecessary social costs, ultimately perpetuating underdevelopment. Therefore, the stability and order of any society depend on respecting citizens' rights, providing platforms for their realization, and fostering mutually responsive actions by satisfied citizens. Citizens' reactions can manifest in both conventional, law-abiding actions, and unconventional actions aimed at challenging the status quo. The non-fulfillment of citizens' demands and unmet needs can lead to a wide range of constructive and destructive actions, which this study sought to identify and understand. By examining the relationship between citizens' demands, government responsiveness, and societal outcomes, this research aimed to contribute to the development of more effective policymaking and the strengthening of the government-citizen relationship. Ultimately, this knowledge can support the creation of a more stable, equitable, and prosperous society.
Materials and Methods
This qualitative study aimed to describe and analyze the demands of young citizens and identify the strategies they employed when facing unmet demands. The research utilized a content analysis approach. The data were collected through semi-structured interviews with 30 young people aged 18-35 residing in the city of Yazd. The interviews were conducted in person during the year 2023. Throughout the interview process, the researchers made concerted efforts to build trust and gain the participants' satisfaction by emphasizing ethical commitment, confidentiality, and the principle of secrecy. Participants were given the option to discontinue the interview at any point if they wished to do so. After the interviews were completed, the data were transcribed and analyzed using the MAXQDA software. This approach allowed for a thorough examination and categorization of the themes and patterns that emerged from the participants' responses. By employing this qualitative methodology, the researchers were able to gain in-depth insights into the perspectives and experiences of young citizens, capturing the nuances and complexities of their demands and the strategies they utilized when faced with unmet needs. The findings of this study can contribute to a deeper understanding of the relationship between young people and the government and inform the development of more responsive policies and initiatives.
Discussion of Results & Conclusion
The data analysis revealed several key themes regarding the demands of young citizens, including negation of demands, realization of subjectivity, social empowerment, and identification of capital-building measures. Additionally, the strategies employed by young people in the face of unmet demands were categorized as boundary activism, civil disobedience, structural empowerment, pragmatic engineering, and identification of exclusionary deprivation. The demands raised in this research align with Marshall's tripartite framework of civil, political, and social rights. Citizens’ initial reaction to unmet demands was often characterized by silence, stemming from frustration and a sense of established failure frequently expressed with the phrase "nothing". These findings resonated with Habermas's theory of legitimacy crisis, which posits that citizens in contemporary societies face crises, such as the legitimacy crisis of social structures due to tensions, conflicts, and social inequalities. The data suggested that citizens were demanding the cultivation of a collective spirit, which depended on trust in institutions that could promote coherence, trust, and social hope through scientific and efficient means. In conclusion, this study provided valuable insights into the complex and multifaceted nature of young citizens' demands and the strategies they employed when faced with unmet needs. The findings underscored the importance of fostering responsive and legitimate governance structures that could address the evolving expectations and aspirations of young people, ultimately contributing to a more stable, equitable, and prosperous society.
Drawing on Giddens' theory of the duality of structure and agency, realization of citizenship as a component of modern societies and maintenance of social balance were contingent upon 3 key conditions: an effective government, a market-based economy, and a civil society capable of subjectivity. However, according to the citizens in this study, none of Giddens' three conditions had been adequately met and civil society had gradually been marginalized by a dominant minority. Another common demand expressed by the participants was a focus on developing human capital as a component of sustainable development. The importance of this demand lay in the need to create the necessary conditions for its realization. Regrettably, governments sometimes fail to fulfill their role of addressing the needs of young people, leaving their demands unmet. In such situations, a wide range of constructive and destructive actions may emerge. Some young citizens, upon recognizing inefficiency of the existing structures and institutions, come to a sense of helplessness in resolving crises and addressing issues. This can lead to a dualistic state of detachment from structures, while continuing their ordinary lives without political or civic involvement. This phenomenon can be likened to the concept of isolation or chosen isolation proposed by Robert Merton (1968) or in Karsitzers' view, the prevalence of fatalism. These findings underscored the critical importance of responsive and accountable governance that could effectively address the evolving needs and aspirations of young citizens. Fostering an environment that nurtures human capital development and empowers civil society to play an active role in shaping social outcomes is essential for maintaining social balance and promoting sustainable development.
Citizens sometimes express their resistance in everyday, informal, and unorganized ways to confront power structures and systems. According to the data, citizens might engage in civil disobedience, political criticism, and provocation in society. In some cases, they showed their resistance through riots, violent protests, and defiance in political matters. Without visible violence, citizens might also resist by neglecting their civic duties, such as not paying taxes and fees, violating city laws, or bypassing organizations hypocritically. Additionally, citizens might express their anger by destroying public facilities or engaging in vandalism. Aligning with Derrida's theory of subversion, citizens might also seek to change gender norms or subvert dominant religious and cultural discourses. For instance, they had decoded hidden messages from the prevailing religious discourse and acknowledged changes in the status of the hijab, clothing, and performance of religious rituals, despite the emphasis of structures on observing Islamic norms. Owing to the Islamic nature of the government, they attributed the non-fulfillment of promises to Islam and chose to revise their values in the face of unmet demands. Furthermore, citizens might reinterpret themselves and employ two-faced tactics to confront the structures they faced. Another strategy was the "trap of deprivation", where citizens, under the existing pressures, developed a destructive perception of structures and resorted to harmful coping mechanisms, such as drug and alcohol consumption, dropping out of school, taking on multiple jobs, selling family assets, suicide, or selling body parts. These actions, while providing temporary relief, often exacerbated their deprivation in the long run as the theory of multiple pressures suggests. These findings highlighted the complex and multifaceted ways, in which citizens exercised resistance and coped with the challenges they encountered within the sociopolitical landscape. Understanding these strategies is crucial for developing responsive and inclusive policies that can address the evolving needs and concerns of the citizenry.
The citizens' statements pointed to a complex societal landscape marked by poverty, marginalization, unequal access to resources, dominance of ideology over public space, marginalization of certain groups, and inefficiency and misconduct of institutions. These challenges had forced citizens to adopt a range of positive and negative strategies, each with the potential to both help and hinder societal progress. In some cases, citizens' remedial actions attempted to address gaps and alleviate deprivations, thereby serving the broader interests of the society. However, in other instances, their passivity and inaction could weaken social cohesion. Similarly, their efforts to reinforce societal structures might lead to increased tension and violence, while their self-destructive behaviors and destructive coping mechanisms could exacerbate their own deprivations, trapping them deeper within the cycle of crises and entrenched deprivation. Identifying the full spectrum of citizen demands and strategies is crucial for developing effective policymaking. By understanding the nuanced ways, in which citizens navigate their challenges, policymakers can work to create a foundation for positive change and strengthen societal resilience, preventing the proliferation of undesirable strategies that can further destabilize the social fabric. The key lies in crafting responsive policies and interventions that address the root causes of the citizens' concerns, empower marginalized communities, and foster an environment that cultivates positive, constructive, and sustainable forms of civic engagement. This holistic approach can help break the cycle of crisis and deprivation, ultimately leading to a more equitable and resilient society.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه و بیان مسئله
در جوامع معاصر، حقوق شهروندی از عناصر اساسی فرهنگ مدنی و مبنای حکومت دموکراتیک به شمار می‌رود (Dinesen et al., 2014: 134) و شهروندان جوان، عنصری خلاق و پویا برای نظام‌های رسمی تلقی می‌شوند (کمال‌پور و همکاران، 1399: 59). به باور صاحب‌نظران، حضور شهروندان جوان از کلیدیترین مفاهیم در فرآیند توسعه است (تواهن و همکاران، 1401: 20) و شهروندی، شاخص کلیدی برای تحقق دموکراسی و جامعۀ مدنی پویا محسوب می‌شود. شهروندی با رعایت حقوق، اعم از حق برابری و عدالت، حق آزادی اندیشه و بیان، حق مسکن و اشتغال، حق معیشت و... متحقق می‌شود که دولت‌ها متولی ایفای آن‌اند (Isin, 2015: 501; Andreouli, 2019: 4). درک درست مطالبات شهروندان و سیاست‌گذاری در جهت تحقق آن، با تصحیح و تقویت رابطۀ بین دولت و حوزۀ عمومی، به افزایش رضایتمندی و اعتماد عمومی نسبت‌به نقش، جایگاه و عملکرد دولت منجر و عملاً باعث تقویت زمینۀ عمومی لازم برای ایفای بهتر وظایف دولت می‌شود (دانایی‌فرد و همکاران، 1393: 102) و در نقطۀ مقابل، توجه‌نکردن به مطالبات، نتیجهای جز اختلال در فرآیند شهروندی، کنش مخرب شهروندان و هزینههای گزاف اجتماعی نخواهد داشت؛ بنابراین ثبات و نظم هر جامعه، به رعایت حقوق شهروندی، بسترسازی برای تحقق آن و واکنش و کنش متقابل رضایتمندانۀ شهروندان بستگی دارد.
شهروندی شهروندان، پدیدهای است که در هنجارهای اجتماعی و ناهنجاریهایی (Andreouli, 2019: 2) ظهور مییابد که سناریوی شهروندی را به شکل کنشها و رویدادهای مخرب به چالش میکشد (Isin, 2009: 21) و به کمیت و کیفیت تحقق مطالبات بستگی دارد. کنش جوانان در اصل، واکنشی در برابر مطالبات زیستی و روانی و اجتماعی است که با آن روبه‌رو هستند. فقر و محرومیت، برای بخش عظیمی از جوانان شهروند در کشورهای در حال توسعه، نوعی ناکامی و احساس نداری و حقارت به‌همراه آورده است (Turner, 1990: 268). نارضایتی شهروندان و فشارهایی که به کنش مخرب منجر می‌شوند نیز، در ذات خود جامعه وجود دارد (Tierney, 2006: 101)؛ زیرا شهروندان سوژههاییاند که حق مطالبۀ حقوق خود را دارند (Isin, 2009: 21) و در صورت مواجهه با فشار ناشی از تحقق‌نیافتن مطالبات، به تحرک واداشته می‌شوند. ناکامی و احساس ناشی از آن، به استدلال کوهن[1]، جوانان فرودست را به کنش وامیدارد که فاقد ابزار رسیدن به موفقیتاند (علیوردی‌نیا و همتی، 1392: 94).
واکنش شهروندان به امر متعارف (شهروندی ازطریق انطباق با قوانین و هنجارها) و هم متجاوزانه/تحولگر (شهروندی برای به چالش کشیدن وضعیت موجود) تقسیم می‌شود (Andreouli, 2019: 3). اختلال در ساختارها (ناکارآمدی ساختارها و فشار بر شهروندان، سلطه و سلب آزادی، نابرابری و فقر و...)، تحقق‌نیافتن مطالبات و محرومیت‌های ناشی از برآورده‌نشدن نیاز شهروندان، به گسترش شدید و دامنهدار طیفی از کنش‌های مخرب شهروندی منجر می‌شود. در این وضعیت، شهروندان ازطریق نافرمانی مدنی، منشور حقوق شهروندی را مختل می‌کنند (Andreouli, 2019: 4) همچنین با مشارکت‌نکردن، فساد، عصیان، تبهکاری سرگردانی، دزدی، انحراف جنسی و... (ستوده، 1384: 132) جامعه را متحمل هزینههای سنگین می‌کند.
ایران در شرایط فعلی، بحرانیترین وضعیت را ازنظر نابهنجاری پشت سر میگذراند (فیضی و همکاران، 1397: 177). از دید برخی از صاحب‌نظران، شرایط اقتصادی و اجتماعی جامعه به‌گونه‌ای است که برای اثبات بحرانی‌بودن آن، به استدلال و احتجاج نیاز نیست (فیضی و همکاران، 1397: 177 و مؤمنی، 1393: 218). مواجۀ شهروندان با نرخ تورم 45درصدی در سال 1400، افزایش 31درصدی متوسط هزینۀ خالص سالانۀ یک خانواده نسبت‌به سال 1398، افزایش 4/36درصدی شاخص قیمت کالا و خدمات مصرفی خانوارها نسبت‌به سال 1398، افزایش متوسط اجاره‌بهای یک متر زیربنای مسکونی از 5460 هزار ریال در سال 1380 به 63980 هزار ریال در سال 1399، افزایش متوسط قیمت یک متر زیربنای معامله‌شده از 807 هزار ریال در سال 1380 به 29950 هزار ریال در سال 1399 و... همه شاهدی بر مطالباتی است که دربارۀ تحققشان تردید وجود دارد. علاوه بر فشارهای ملموس بر شهروندان، فشار بر روان و ذهنیت شهروندان نیز مطابق داده‌های علمی تأیید شده است. مطابق نتایج سنجش وضعیت اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی استان یزد در سال 96 و سنجش سرمایه‌های اجتماعی این استان در سال 94، شهروندان مهم‌ترین عامل خوشبختی را پول و نداشتنش را بدبختی می‌دانند. ۴۰درصد از شهروندان علت فقر را سودجویی و بی‌عدالتی و ۴۱درصد، میزان تحقق عدالت ازطریق قانون و ۶۳درصد تحقق عدالت شغلی را کم دانسته‌اند. بیشتر پاسخگویان با اختلاف زیاد، وضعیت حال را نسبت‌به گذشته، در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اخلاقی، ارزشی، رفاهی، فقر و جرم بدتر می‌دانند و در ارزیابی از آینده، ۴۵درصد اعتقاد دارند که وضعیت آینده بدتر می‌شود. همچنین ۶۳درصد پاسخگویان، حضور برای مشارکت در حل مسائل شهر را ناموفق و بیشتر پاسخگویان خود را در معرض انواع مخاطرات طبیعی و اجتماعی می‌دانند. ۴۰درصد پاسخگویان خود را در یکی دو سال گذشته، درگیر افسردگی و کم‌حوصلگی دانسته‌اند و ۶۰درصد تجربۀ فشار و استرس داشته‌اند. 45درصد پاسخگویان نیز، قانون‌گرایی ازطریق دستگاه حکومتی را کم می‌دانند. پنداشت ۸۴درصد پاسخگویان از عملکرد نظام در حل مشکلات کم و خیلی کم بوده است، در سنجش پنداشت نکویی جامعه، 90درصد مطلوب‌بودن جامعه را در حد متوسط به پایین می‌دانند و ۹۰درصد نیز تحقق عدالت را کم و خیلی کم دانسته‌اند. همچنین 78درصد از آنها نیز وظیفه‌شناسی و پرهیزگاری حرفه‌ای را متوسط و کمتر ارزیابی کرده‌اند، ۹۱درصد هنجارهای مثبت اخلاقی مسئولان را متوسط و کم و ۸۲درصد هنجارهای منفی را زیاد می‌دانند، ۶۳درصد احساس امنیت را متوسط و کم دانسته‌اند. مجموعۀ این فشارهای عینی و ذهنی وارد بر شهروندان که مؤید مطالبات مغفول‌اند، به راهبردهایی منجر می‌شوند که بیشتر در قالب ناهنجاریها ظهور مییابد؛ برای نمونه، نابسامانی وضعیت اقتصادی- اجتماعی، موجب گرایش شهروندان به جرم و سوءمصرف مواد و شیوع اختلالات روانی شده است. با افزایش نرخ بیکاری، تعداد موارد قتل عمد 14/0درصد افزایش یافته است و همچنین نرخ بیکاری با یک وقفه، بیشترین اثر را بر وقوع خودکشی دارد. پس از نرخ بیکاری، نرخ تورم بیشترین اثر تخریبی را دارد (مؤمنی، 1393: 170). واکنش جوانان نسبت‌به شرایط نامطلوب اقتصادی- اجتماعی در دهه‌های اخیر، در قالب جنبش‌های اعتراضی موسوم به جنبش جوانان نیز نمود پیدا کرده است (مدنی قهفرخی، 1395: 157). در این میان، صدای اعتراض شهروندان نسبت‌به تحقق‌نیافتن مطالباتشان، ناشی از شرایط نامطلوب اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بلند شده و توانسته است نقش یک عاملیت مهم را ایفا کند (مدنی قهفرخی، 1395: 157)؛ بنابراین بررسی مطالبات جوانان و شناسایی راهبرد آنها در مواجهه با مطالبات بیپاسخ، فرصت و تهدیدی برای تمام دولتهاست و از این نظر اهمیت دارد و الزام بررسیهای دقیق علمی را برای شناسایی ایجاب می‌کند.
پیشینۀ پژوهش
در جست‌وجوی منابع داخلی و خارجی، پژوهشی منطبق با موضوع این پژوهش و هدف درک مطالبات جوانان و راهبرد آنها در مواجه با تحقق‌نیافتن مطالبات یافت نشد. در ادامه، برخی از تحقیقات نزدیک به موضوع را بررسی و درنهایت این پژوهش را با تحقیقات پیشین متمایز می‌کنیم.
علی‌نژاد و همکاران (1402) در مقالۀ «از رسالت اخلاقی تا مکدونالیزهشدن شغل: تحلیلی بر دوگانگی فهم معنای شغل مطلوب در اندیشۀ نوجوانان و جوانان شهر مشهد» به مطالبۀ شغلی دوگانۀ جوانان از انتخاب شغل بهعنوان «رسالت اخلاقی» تا «مکدونالیزهشدن شغل» به هدف منفعت‌طلبی دست یافته‌اند. مرادی و روحانی (1401) در پژوهش «زیست‌جهان مقاوم در آستانۀ جوانی، مطالعۀ فرآیند شکل‌گیری انتظارات فزاینده در جوانان»، در شناسایی استراتژی جوانان در مقابل انتظارات فزایندۀ خود به خوداتکایی، انفعالگرایی و پرخاشگری احساسگرا دست یافته‌اند. علی‌خواه (1400) در مقالۀ «جوانان تجربه‌گریز در فضاهای شهری»، به مطالبۀ جوانان برای حضور در فضای عمومی دست یافته و راهبرد جوانان را در برابر طرد‌شدن از فضای عمومی، در قالب مفاهیم شخصیسازی مکان و قلمروسازی در فضاهـای عمـومی، با پالایش مکانی شناسایی کرده‌اند. مولاپناه و همکاران (1400) در «مطالعۀ جامعه‌شناختی زمینه‌ها و پیامدهای تأخیر سن ازدواج در بین مردان مجرد شهر تهران»، استراتژی جوانان را در برابر تحقق‌نیافتن شرایط ازدواج در قالب گرایش به روابط خارج از عرف، گرایش به هویتیابی کاذب، کمال‌گرایی معطوف به خود و لذت‌گرایی مفرط شناسایی کرده‌اند. محقق منتظری (1398) در بررسی رابطۀ «سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی با شکل‌گیری آرمان‌های اجتماعی در جوانان ساکن شهر تهران»، راهبرد جوانان را در مواجه با ناکامیها و یأس ناشی از شکست در بازار کار، به‌صورت مهاجرت از کشور شناسایی کرده است. هاشمی‌خواه و افشانی (1397) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که استراتژی جوانان در برابر یکهتازی ساختارها، تلاش شخصی برای حل مسئله بیان کرده‌اند. هریس و همکاران[2] (2023) در پژوهش «مطالبات از دولت: نظریه‌پردازی عوامل تعیین‌کنندۀ کنش جمعی ساکنان حیاط‌خلوت در کیپ‌تاون آفریقا»، به این استراتژی رسیده است که برای غلبه بر محرومیت‌ها، شهروندان مقاومت خود را با تخطی از مقررات ساخت و ساز و لجاجت با دولت نشان می‌دهند. بوجی[3] (2020) در مقالۀ «استفاده از نوحههای عزاداری بهعنوان اعتراض و کنشگری: راهپیمایی نوحه‌خوانی زنان شمال غربی در درون بحران انگلیسی زبان در کامرون»، از عزاداری بهعنوان استراتژی زنان و کنشگران برای رسیدن به مطالباتشان استفاده می‌کند. پیکار و همکاران[4] (2020) در پژوهش «مادر مهربان و رادیکال هستیم»، راهبرد کنشگران محیط‌زیست را در برابر تخریب طبیعت و حمله به ماشینآلات آلاینده معرفی کرده‌اند. مانستد[5] (2018) در پژوهش «ظرفیت برنامههای جوانان در تطبیق با آرمان‌های شهروندی-اجتماعی جوانان حاشیهای»، به رفع نابرابری در سیستم آموزشی، بهعنوان مطالبۀ جوانان دست یافته است. دینجلیس و الیسون[6] (2018) در پژوهشی، «تأثیر فشار آرزوها بر سلامت روان افراد و نقش دین» را بررسی می‌کند. نتایج نشان می‌دهد مطالبات تحقق‌نیافته به پریشانی روان و انزوای جوانان منجر می‌شود. لیند و آرنت[7] (2016) در مقالۀ «عدالت ادراک‌شده و سیاست تنظیمی، یک رفتارشناسی در مورد دولت و تعاملات شهروندان»، تأثیر درک تحقق عدالت در نهادها را بر تعاملات سازندۀ دولت و شهروندانی بررسی می‌کند که به‌وسیلۀ شنیدن صدای مردم، احترام به مردم و گفت‌وگو رخ می‌دهد.
حساسیت نظری
مارشال[8] در سال 1964، با طرح «شهروندی و طبقۀ اجتماعی[9]»، پیوند شهروندی و حقوق را مطرح می‌کند و برای شهروندان، مجموعۀ سه حق 1-حقوق مدنی که در قـرن هجـدهم ظهـور کـرد؛ 2 -حقـوق سیاسـی کـه در قـرن نوزدهم ظاهر شد و 3 -حقوق اجتماعی قرن بیستم را مطرح می‌کند (غفاری‌نسب، 1391: 78) که تحقق‌نیافتن آنها بدون واکنش نخواهد ماند. به اعتقاد اگنیو[10] در نظریۀ فشار عمومی، بستهشدن راههای رسیدن به فرصتهای مشروع زندگی و تحقق مطالبات، یکی از منابع فشاری است که شهروندان تجربه می‌کنند. او این نوع فشار را به سه مقولۀ فرعی تقسیم می‌کند که عبارت‌اند از؛ الف) گسست میان آرزوها و توقعات؛ ب) گسست میان توقعات و دستاوردهای واقعی؛ ج) گسست میان پیامدهای مورد انتظار و پیامدهای واقعی (Blevins et al., 2010: 150). بر‌اساس نظریۀ فشار عمومی آگنیو، افرادی که در تحقق مطالبات مثبت خود شکست میخورند، فشار را تجربه می‌کنند (Bergeron, 2010: 17). گاهی شهروندان در تلاش‌اند تا مانع از دست دادن داشتهها و شرایط مطلوب خود شوند؛ در‌نتیجه ممکن است خودشان را در اعمال خلاف درگیر کنند (Peck, 2011: 13) و گاه با حضور محرکهای منفی، تحت فشار قرار می‌گیرند. محرکهای مضر یا منفی، موقعیتهای قدرتمندی‌اند که شهروندان، به‌خصوص جوانان، به‌آسانی از آن اجتناب نمی‌کنند (Wareham, 2005: 26). محرکهای منفی به چیزهایی اشاره دارد که در زندگی فرد چندان مطلوب نیست (Bergeron, 2010: 18)، اما گاه در جامعه، شهروندان در تهدید مدام زندگی اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و دریافت شوکهای منفی بر آن داشته می‌شوند تا 1- از محرکهای منفی گریز داشته باشند؛ 2- محرکهای منفی را بکاهند و یا به آنها پایان بدهند؛ 3- دنبال جایگزینی برای منبع انگیزۀ منفی یا اهداف مرتبط با آن باشند؛ 4- ازطریق انحرافاتی چون استعمال غیرقانونی مواد مخدر، پیامد آثار محرکهای منفی را خنثی کنند (یوسفی و علیوردی‌نیا، 1393: 67)؛ مانند شرایطی که ممکن است محرکهای منفی به بزهکاری منجر شود (Agnew, 1992: 25). به اعتقاد اگنیو، شهروندانی که با افسردگی، ناامیدی و یأس و انحراف به موقعیت فشارزا واکنش نشان می‌دهند، ممکن است به اعمال خودتخریبی مانند مصرف مواد یا خودکشی روی بیاورند؛ زیرا آنها واجد انگیزۀ قوی برای انتقام‌اند (Drapela, 2006: 756).
دوسرتو[11] نیز از اندیشمندانی است که در زندگی روزمره، به‌دنبال تاکتیک و راهبرد شهروندان برای مقاومت علیه خوانش رسمی پدیده‌هاست. او با مطرح‌کردن مفاهیمی مانند استراتژی و تاکتیک، نشانههایی از جنگ و گریز را در زندگی روزمرۀ انسان‌ها نمایان می‌کند (کاظمی و اباذری، 1383: 101). استراتژی همان روابط سلطه و قدرت برای اعمال بر شهروندان و تاکتیکها نیز هنر ضعفای جامعه در تقابل با استراتژی‌های آشکار و پنهان است و برای شهروندانی به کار می‌رود که مترصد فرصت‌اند تا درون چارچوب نظم موجود، نه علیه آن، «برای رسیدن به اهداف خود دست به ابتکار عمل بزنند» (De Certeatu,1988: 7). شهروندان در قالب تاکتیک دوسرتویی هم میتوانند بی‌حرکت و منفعت‌طلب باشند و وضع موجود را بپذیرند یا در اقدامی خلاقانه، یک ساختار را نگه دارند و به واسازی، خلق و نوآوری روی بیاورند. زندگی شهری ازنظر آگنیو و دوسرتو[12]، عرصهای است که در آن شهروندان با راهبردها و تاکتیکهای خود، در جهت منافع و کاهش فشار ساختارها میکوشند (کاظمی، 1388: 115). این کنش و کوشش در قالب سکوت، پذیرش وضع موجود، جنبشها و شورشها، نافرمانی مدنی، انتقادات و جبرانها، خودکشی و خودتخریبی و هزاران راهبرد دیگر قابلیت بررسی دارند.
روش پژوهش
این پژوهش با هدف توصیف و تحلیل مطالبات شهروندان جوان و شناسایی راهبرد جوانان در برابر تحقق‌نیافتن مطالباتشان، با رهیافت کیفی انجام شده است. در تمام فرآیند پژوهش، اهتمام داشیم تا 4 معیار لینکلن و گوبا[13] شامل باورپذیری[14]، اطمینان‌پذیری[15]، انتقال‌پذیری[16] و تأیید‌پذیری[17] لحاظ شود (هومن، 1393: 92). جمع‌آوری داده‌ها با کمک مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته و مجموعه سؤالاتی انجام شده است که با هدف دستیابی به اعتبار بالا و با بهره‌بردن از دیدگاه‌های مربوط به شهروندی، مشورت، نظارت و تأیید استادان و در تناسب با موضوع بوده است. همچنین کوشیدیم اعتبار پژوهش را با استفاده از روش تثلیث، انعطاف چارچوب نظری و انتخاب نمونههای پرمایه ارتقا دهیم. پایایی داده‌ها نیز به‌وسیلۀ هدایت دقیق جریان مصاحبه، مصاحبۀ همگرا، تعامل مستمر با گروه پژوهشی، کدگذاری چندباره و تأیید کدگذاری به‌وسیلۀ مشارکت‌کنندگان در نظر گرفته شده است. تحلیل داده‌های به دست آمده با روش تحلیل مضمون و با کمک نرم‌افزار مکس کیودا و در راستای پاسخ به سؤال پژوهش و کشف استراتژی جوانان انجام شده است.
بنا به اعتقاد براون و کلارک[18] (2006)، مضمون بیانگر اطلاعات قوی دربارۀ داده‌ها و پرسش‌های پژوهش است و معنی و مفهوم الگوی موجود در مجموعه‌ای از داده‌ها را مکشوف می‌کند. مضمون الگویی است که در داده‌ها یافت می‌شود و در سطح حداقلی با توصیف و سازمان‌دهی یافتهها و در سطح حداکثری، ابعادی از پدیده را تفسیر می‌کند (Boyatzis, 1998:4). این روش، فرایندی برای تحلیل داده‌های متنی است و داده‌های پراکنده و متنوع را به داده‌هایی غنی و تفصیلی تبدیل می‌کند (شیخ‌زاده و بنی‌اسد، 1399: 24). در این روش، مضامین در سه سطح مضامین پایه[19] (مفاهیم موجود در متن)، مضامین سازمان‌دهنده[20] (مضامین به دست آمده از ترکیب مضامین پایه (مضامین فرعی)) و مضامین فراگیر[21] (مضامین در بر گیرندۀ اصول حاکم بر کلیت متن (مضامین اصلی) در رابطه‌ای اعم و اخص به‌صورت شبکهای حاصل می‌شوند (Attride-Stirling, 2001: 389).
با توجه به تجربۀ محقق از مصاحبههای ابتدایی و مشهود‌بودن بی‌اعتمادی و اضطراب شهروندان در پاسخگویی صریح و شفاف به سؤالات، سعی شد تا مصاحبه با سؤالاتی غیرمستقیم و مربوط به وضعیت تأهل، اشتغال، مسکن و معیشت شهروندان شروع و به مرور، به مطالبات و راهبردشان در برابر مطالبات تحقق‌نیافته و محرومیت‌ها نزدیک شود. در شروع مصاحبه، به‌علت فشارهای اقتصادی، مشکلات و محرومیت‌های درک‌شده، مصاحبه‌شوندگان تمایلی به گفت‌وگو نداشتند و با قاطعیت، نداشتن مطالبه‌گری از دولت و جامعه را بیان میکردند، اما در طی مصاحبه و جویا‌شدن وضعیت معیشت، باب گفت‌وگو باز و تمایل مصاحبه‌شوندگان جذب شد. نمونۀ مدنظر به‌صورت هدفمند و نظری از میان شهروندان جوان شهر یزد انتخاب شدند. نمونه‌گیری هدفمند و مصاحبه با طیف متنوعی از شهروندان طبقات بالا و پایین و متوسط و در نظر گرفتن تنوع جنسیتی، تحصیلی و مذهبی انجام شد و انتخاب نمونه تا کفایت نظری مضامین، ادامه یافت.
این پژوهش حاصل مصاحبه با 30 نفر از جوانان 18-35 سالۀ شهر یزد است که به‌صورت حضوری در سال 1402 انجام شده است. مصاحبهها بنا به تمایل افراد، در محیط عمومی مانند پارک، محل کار و دانشگاه انجام شده است. در تمام طول مصاحبه، برای جلب اعتماد و رضایت شهروندان کوشیدیم و این کار را با بیان تعهد اخلاقی، اصل رازداری و محرمانگی انجام دادیم. درواقع محقق این اختیار را به شهروندان داد تا در صورت تمایل‌نداشتن به ادامۀ مصاحبه، نظرشان را اعلام کنند؛ حتی در مواردی پس از انجام مصاحبه، طبق خواستۀ شهروندان و بنا به نگرانی ناشی از بیان عقاید و نظرهای سیاسی، فایل صوتی حذف شد و داده‌ها مکتوب نشد. پس از انجام مصاحبه، داده‌های حاصل از مصاحبه به‌صورت مکتوب درآمد تا تحلیل مضمون آغاز شود.
پس از تبدیل فایل‌های صوتی به متن مکتوب، مطالعۀ دقیق و سطر به سطر متون برای کشف مفاهیم پایه آغاز شد. گفتنی است که بررسی سطر به سطر و کلمه به کلمه، وقت‌گیرترین شیوۀ کدگذاری است، اما معمولاً پرحاصلترین است (استراوس و کربین، 1396: 141). پس از مطالعۀ مکرر متن‌ها، مضامین پایه شناسایی شدند؛ سپس ازطریق مقایسه و بازنگری مداوم، مفاهیم اولیۀ شناسایی‌شده، بر‌اساس شباهت‌ها و اختلافات دسته‌بندی و مضامین فرعی معنی‌داری ایجاد شدند. بعد از تعیین مفاهیم نزدیک به هم، تلاش شد تا با افزودن به سطح انتزاع در مضامین، به مفاهیم اصلی و کلی دست یابیم.
جدول 1- ویژگی مشارکت‌کنندگان
Table 1- Characteristics of the participants
|
نام |
سن |
شغل |
تحصیلات |
نام |
سن |
شغل |
تحصیلات |
|
احمد |
35 |
مربی ورزش |
لیسانس |
هلن |
18 |
محصل |
زیر دیپلم |
|
محبوب |
30 |
دبیر |
فوق‌لیسانس |
محمدحسین |
28 |
روانشناس |
فوق‌لیسانس |
|
سامان |
32 |
کارمند |
لیسانس |
علیرضا |
24 |
روانشناس |
لیسانس |
|
زهرا |
30 |
دبیر |
فوق‌لیسانس |
محمد |
22 |
کارگر |
سیکل |
|
علی |
30 |
کابینت ساز |
دیپلم |
شایان |
26 |
دانشجو |
لیسانس |
|
مهدی |
22 |
سرباز معلم |
لیسانس |
مطهره |
24 |
مددکار |
لیسانس |
|
کیوان |
30 |
زرگر |
لیسانس |
فاطمه |
30 |
روانشناس |
فوق‌لیسانس |
|
میلاد |
31 |
مهندس برق |
لیسانس |
محمدحسین |
30 |
مهندس |
لیسانس |
|
امیرعلی |
33 |
کارگر |
سیکل |
مرتضی |
22 |
دانشجو |
لیسانس |
|
داوود |
32 |
مرغدار |
لیسانس |
شیوا |
28 |
کارمند |
لیسانس |
|
ستوده |
28 |
مدرس زبان |
فوق‌لیسانس |
مهدی |
18 |
بیکار |
ابتدایی |
|
فرحناز |
18 |
محصل |
زیر دیپلم |
حمید |
27 |
برنامه‌نویس |
لیسانس |
|
متین |
32 |
کارمند |
لیسانس |
فائزه |
30 |
حسابدار |
لیسانس |
|
مینو |
20 |
دانشجو |
فوق‌دیپلم |
امیرعباس |
30 |
وکیل |
لیسانس |
|
جواد |
18 |
ساقی مواد مخدر |
بیسواد |
مجتبی |
28 |
نیروی خدماتی |
دیپلم |
یافتههای پژوهش
با توجه به هدف اصلی تحقیق، مبتنی بر درک نوع استراتژی جوانان و مطالباتشان بهعنوان شهروندان شهر یزد، پس از انجام دقیق فرآیند کدگذاری به‌منظور کشف مضامین در سه مرحله، ابتدا مضامین پایه از متن استخراج و پس از دسته‌بندی و ترکیب و تلخیص مضامین، تلاش شد تا به سطحی بالاتر در انتزاع و کشف مضامین اصلی دست یابیم. در ادامه، مضامین پایه، سازمان‌دهی‌شده و فراگیر را به‌اختصار شرح و نمونه‌ای از گفتههای شهروندان را ارائه می‌دهیم.
مطالبات جوانان
به‌منظور شناسایی استراتژی جوانان در برابر تحقق‌نیافتن مطالباتشان، الزامی است تا ابتدا مطالبات جوانان را شناسایی کنیم و سپس به راهبرد آنها در مواجهه با مطالبات بیپاسخ پی ببریم؛ بنابراین درمجموع مصاحبههای انجام‌شده، مطالبات جوانان در قالب 4 مضمون اصلی و 12 مضمون فرعی شناسایی شده است.
جدول 2- مضامین اکتشافی مطالبات شهروندان جوان
Table 2- Exploratory themes of young citizens' demands
|
مضامین پایه |
مضامین فرعی |
مضامین اصلی |
|
پشتوانۀ نهادی، شفافیت نهادی، تفاهم ساختار و عاملیت، اعتماد به دولت، امنیت جایگاه اجتماعی، علممحوری نهادها. |
نهادهای کارآمد |
اجتماع پویا
|
|
پویای اجتماعی، امید به زندگی، امید به آینده، رضایت از جامعه، آرامش، امنیت روانی، امید به توسعۀ اجتماعی، اعتماد اجتماعی، همدلی. |
انسجام اجتماعی |
|
|
زیرساخت تفریحی، زیرساخت فرهنگی، زیست شبانه، پلازا و فضای تعاملی، نشاط جمعی. |
نشاط جمعی |
|
|
نفی تعصبات، تسهیل حضور اقلیتها، رفع دوقطبی‌سازی، تکثرگرایی، برابری جنسیتی، انتخابات فراجناحی. |
حذفقطبیسازی فرساینده |
تحقق سوژگی
|
|
عزت مدنی، کرامت انسان‌ها، تبعیض مثبت، سیاست‌های مردم‌مدار، شنیدن صدای مردم، درک مطالبات مردم. امکان سوژگی. |
تحقق سوژۀ شهری |
|
|
برابری فرصتها، توزیع عادلانۀ منابع، حذف سهمیه و امتیازات، لغو رانتها، رفع ویژهخواری، لغو برخورداری‌های سیاسی، برابری آموزشی و استخدامی، لغو امتیازات جناحی، توزیع فضای عمومی. |
رفع تبعیض |
|
|
لغو استبداد، رفع فیلترینگ، آزادی اندیشه، آزادی پوشش، گفت‌وگو‌مداری و آزادی بیان، سبک زندگی آزاد. |
آزادی اجتماعی |
|
|
برابری در برابر قانون، اجرای قانون، تناسب قوانین با نظام جهانی، به‌روزرسانی قوانین، بررسی منطق قوانین، لغو قانون خدمت نظام‌وظیفه. |
تحقق قانون |
|
|
پیوند آموزش و بازار، جوان‌گرایی، شایسته‌سالاری، امکان تحرک شغلی، آگاهی شهروندان، مهارتپروری، پرورش عاملیت شهری، آموزش مطالبه‌گری، آموزش همگانی کارآمد، انعطاف‌پذیری نسلی، مدیریت منابع انسانی. |
توسعۀ انسانی |
تدابیر سرمایه‌ساز
|
|
توازن معیشتی، حداقل رفاه، خدمات حمایتی، بهبود وضع مسکن، شغل مناسب، توسعۀ زندگی، خدمات درمانی، تسهیل ازدواج، زندگی عادی، تراز دخل‌وخرج، مهار تورم، پویایی و ثبات اقتصادی. |
پایداری معیشتی |
|
|
بی‌دولتی، دخالت‌نکردن دولت، کوچک‌شدن دولت، خدمات خصوصی، سیاست‌زدایی، دل‌زدگی از دولت. |
طرد ساختار سیاسی |
نفی مطالبه‌گری |
|
بیتوقعی از دولت، هیچخواهی، بی‌تفاوتی، زیست حاشیهای، استقلال از دولت. |
مطالبه‌نداشتن |
اجتماع پویا
این مضمون، حاصل جمع سه مضمون و مطالبۀ نهادهای کارآمد، انسجام اجتماعی و نشاط جمعی است. مصاحبه‌شوندگان یکی از مطالبات خود را زیستن در جامعهای پویا بیان کرده‌اند، یعنی جامعهای که در آن نهادهای کارآمد و پویا به‌منظور رشد و توسعۀ جامعه انسجام یافته باشند و به فراخور زمانه، در مسیر پیشرفت جامعه تحول یابند.
نهادهای کارآمد: ازنظر مصاحبه‌شوندگان، نهادهایی که با هدف نظمبخشی جامعه و تحقق کارکردهایی مثبت در جامعه شکل گرفته‌اند، در حال حاضر کارآیی لازم را ندارند و نهادهای موجود با فراموشی اهداف خود، دچار از خود بیگانگی شده و مردم و نیازهایشان را از اولویت خود خارج کرده‌اند. یکی از جوانان دربارۀ بی‌اعتمادی به دولت و نهادها میگوید:
«دولتی که هیچ‌کس به هیچ کارش اعتماد نمی‌کند، تعطیل می‌کنه میگن دسیسه است، تصمیم میگیره میگن منفعتشه، هیچ‌کس هیچ‌چیز از دولت را به‌درستی قبول نداره و اعتمادی نیست...دقیقاً اگر دولت اومده تا نظم ایجاد کنه، فعلاً که نظم که ایجاد نکرده هیچ، خودش باعث هزارتا مشکل شده. کاشکی یه کم بشینن کاری نکنن ما راضی داریم» (شیوا، 28 ساله).
طبق روایت شهروندان جوان، آنها نسبت‌به نهادها و صداقت و صراحتشان شک دارند و اختلاف بین نهادها و مردم را به حدی می‌دانند که هیچ نقطۀ اشتراکی بین دولت و ملت وجود ندارد و دربارۀ تحقق حقوق شهروندی خود تردید می‌کنند.
انسجام اجتماعی: انسجام اجتماعی و پیوند قوی در هر جامعهای، از مؤلفه‌های پیشرفت به شمار میآید. بنا به گفتۀ شهروندان، با قطبیسازیها در جامعه، انسجام اجتماعی از دست می‌رود، تبعیضها مانع یکدستی جامعه می‌شود و بغض، کینه و زوال اخلاق در بین شهروندان شکل میگیرد. کیوان این‌گونه میگوید:
«این جداییه جامعه را از هم میپاشه، با کینهای که تو دل مردم ایجاد می‌کنه. به خدا ماشین خریدم رفتم پایین شهر نذری پخش کنم، خط انداختن از اول تا آخرش» (کیوان، ۳۰ ساله).
نشاطجویی جمعی: مطابق گفتۀ شهروندان، وجودنداشتن زیرساخت مناسب برای تفریح و سبک زندگی فرد‌محورانه در یزد، دست به دست هم داده است تا خانوادهها در تفریحات خود نیز محصور در حوزۀ خصوصی باشند و تفریح جمعی رونقی نداشته باشد.
در گفتۀ یکی از شهروندان که تجربۀ همکاری با شهرداری را دارد، توجه به وضعیت‌جوی استان یزد و آب و هوای گرم آن، ظرفیتی برای شهر یزد مطرح شده است که آن را به شهری با زیست شبانه تبدیل می‌کند؛ یعنی شهری که در تطابق با هوای گرم، از خنکی شبها برای حضور جمعی و ارتقای حس انسجام اجتماعی بهره می‌برد.
«ما چیزی که می‌خوایم، تفریحه. یزد با توجه به هواش و گرما، نیازه از شب‌هاش استفاده کنند. شب‌های بلند، جوان‌های بی‌تفریح، معلومه وقتی تفریحی تو جمع نباشه، میشه تفریح زیرزمینی و پنهانی و هزار تا مشکل دیگه» (محمدحسین، 30 ساله).
سوژگی
یکی از مطالبات جوانان، تحقق سوژگی است، یعنی امکان تحقق عاملیتی که قدرت ایفای نقش و تغییرات اساسی را در خود میبیند. شهروندان خواستار تحقق سوژهایاند که تحت قانونمداری، عدالت و برخورداری از آزادی، به دور از تبعیضها، ویژه‌خواری‌ها، دو قطبی‌سازی و انگ‌زنی، توان تحقق شهروندی و دریافت مطالبات خود را داشته باشد.
حذف قطبی‌سازی فرساینده: بسیاری از گزارهها به‌طور مکرر، بر رفع نابرابری در جامعه تأکید دارند. مطابق تجارب بیان‌شده ازنظر جوانان، جامعه دچار تبعیض و دوقطبی مذهبی و سیاسی شده است و تنها گروه خاصی، لایق برخورداری از امکانات‌اند. خواستۀ شهروندان، تحقق جامعهای است که تفاوتها را ظرفیت بداند، نه تهدید.
«من حالم بده، چون جامعه یکدست نیست و همه برابر نیستیم. من می‌خوام تبعیضها لغو بشن و همه با هر عقیده و اندیشهای محترم باشیم، نه اینکه مذهبی و غیرمذهبی، چپی و راستی و...از هم دیگه جدا باشند و اینکه مردم خودت را دشمن بدونی» (محمدحسین، 28 ساله).
تحقق سوژۀ شهری: در میان یکی از مصاحبهها، یکی از زنان مطالبۀ خود را امکان حضور زنان در اجتماع، بدون محدودیت‌ها و به‌صورت کارآمد بیان می‌کند و میگوید:
«من به‌جای خواسته‌های دخترونه و دعوای آزادی، دنبال چیزهایی دیگه‌ای هستم. دیگه دنبال آزادی پوشش نیستم؛ چون الآن درد ما اینا نیست. دنبال حضور اجتماعی‌ام، اما همیشه دخترها را محدود کردیم و پسرهامون آزاد» (شیوا، 28 ساله).
مردممداری: طبق روایت شهروندان، ارتباط مؤثر نهادها با جامعۀ محلی و مردم، حتی اقلیتها و گروههای حاشیهای فراتر از سوگیریهای قبیلهای، نژادی و جنسیتی الزامی است.
«مردم دیده نمیشن، چون ساختار سخت و قدرتش مردم را در موضع ضعف قرار داده بود و مردم را ندیده و نیازشون مهم نبوده. الآن دیگه ساختاره قوی نیست، حتی گفتمانش هم مورد پسند نیست. چه در بیان چه در عمل و چیزی که قشنگ میشه لمسش کرد. دوگانۀ مردم و دولته اونا چیزی میگن که مردم نمی‌فهمند و مردم چیزی میگن که اونا نمی‌فهمند» (محمدحسین، 30 ساله).
رفع تبعیض و نابرابری، خواستۀ جوانانی است که بی‌عدالتی را در جامعه درک کرده‌اند. یکی از جوانان در این باره میگوید:
«من برای شهدا ارزش قائلم و مدیونشونم، اما می‌شد به‌جای سهمیه، جور دیگه تکریمشون کرد. من هیچ سهمیه‌ای ندارم، نتیجه میشه عدم حضور برابر هممون در فرصت شغلی. کاش تکریم شهدا با آموزش و علم نبود، این نهایت ظلمه» (شیوا، 28 ساله).
آزادی اجتماعی: آزادی از مطالبات مردم برداشت می‌شود. مطابق گزارهها، میل به آزادی و حضور اجتماعی، بیان عقاید و انتخاب سبک زندگی، به‌کرات مطرح شده است.
«آزادی بیان حقمونه، اما تو مملکت ما فعلاً جواب نداده و مردم برای حقشون باید خشن باشند. مردم فهمیدن راه دیده‌شدن تخریبه» (امیرعباس، 30 ساله).
تحقق قانون: بنا به بیان شهروندان، برخی از قوانین نه در لحظۀ تدوین منطقی، عقلانی، به‌روز و کاربردی‌اند و نه در مرحلۀ اجرا به‌درستی و عادلانه اجرا می‌شوند. شهروندان جوان خواهان برابری و عدالت در حوزۀ اجرای قوانین‌اند.
تدابیر سرمایه‌ساز
بنا به خواست شهروندان، نیاز است تا دولت با سیاست‌های درست، به پرورش و بهرهبری از سرمایهها اهتمام داشته باشد.
بهرهوری انسانی: شهروندان از آموزشهای ناکارآمد در مدارس گلایه داشته و بیمهارتی تحصیلکردها را به‌نوعی سرمایه‌سوزی دانسته‌اند. همچنین استفاده‌نکردن از متخصصان علمی در جایگاه‌های حساس اجتماعی، شایسته‌سالاری و جوان‌گرایی را نوعی تضییع منابع و بهرهبرینکردن از ظرفیتهای علمی را علت گسترش مسائل و آسیبها می‌دانند.
«وقتی تو جامعه مدیریت نباشه و متخصصین دربارۀ مسائل آن نظر ندن، کار نکنن فایده نداره. علم تو ادارۀ این کشور هیچ فرصتی نداره و قدرتی نداره، به‌خاطر همین مسائل کشدار شدن ...» (شایان، 26 ساله).
پایداری معیشتی: بنا به گفتههای شهروندان، تأمین حداقل معیشت و تناسب دخل‌وخرج، مسکن و اشتغال و مهار تورم، ازجمله خواسته‌های شهروندان در جهت بهتر‌زیستن است.
«پدرم معلمه ساده است، ماهی 10 میلیون میگیره، با چندتا بچه مدرسهای، هیچ‌جا نمی‌رسه و ما کم میاریم و هر بار وعده میدن و پدرم باید اسنپ کار کنه تا دو که مدرسه است تا نه شب هم میره اسنپ...آیا یه معلم باید شرایطش این باشه؟» (مهدی، 15 ساله).
نفی مطالبه‌گری
به گفتۀ شهروندان، چه مطالبه داشته باشیم یا نداشته باشیم، تغییر و بهبودی ایجاد نخواهد شد و این به معنای فرسایش روحیۀ مدنیت و درماندگی شهروندان در برابر ساختارها، دل‌زدگی عاملیت از ساختارها، نخواستن حقی از دولت و جدایی‌طلبی از آن است.
نجات از ساختار سیاسی: مطابق گفتهها، جوانان از دخالت بی‌حدوحصر ساختار سیاسی و ایدئولوژیک‌شدن تمام شئونات زندگی فردی و اجتماعی به ستوه آمدهاند، خواستار استقلال دیگر ساختارها از دولت و ساختار سیاسی‌اند و این‌گونه میگویند:
«دولت تصدی گریش را باید کم کنه، همه‌جا هست، هر قدمی بر‌میداری، هست...» (محمدحسین، 30 ساله).
نبود مطالبه، اولین واکنش در شروع مصاحبه، گزارۀ «ما هیچی از دولت نمی‌خواهیم» بود. آنها چیزی از دولت نمیخواستنند، لحن پر از دلسردی از دولت داشتند و حتی تمایلی به بیان خواستۀ خود نداشتند.
«از دولت هیچی نمی‌خوام...» (متین، 32 ساله).
راهبرد جوانان
جوانان در مواجهه با تحقق‌نیافتن مطالبات و محرومیت‌ها، ناگزیر به انتخاب راهی در جهت جبران و تسکین‌اند که گاه این انتخاب سازنده و گاه مخرب خواهد بود. ذیل این عنوان، پس از تحلیل داده‌ها به 5 راهبرد اصلی و 15 راهبرد فرعی دست یافتهایم که آنها را شرح می‌دهیم.
جدول 3- مضامین اکتشافی استراتژی جوانان در برابر تحقق‌نیافتن مطالبات
Table 3- Exploratory themes of youth strategy against non-fulfillment of demands
|
مضامین پایه |
مضامین فرعی |
مضامین اصلی |
|
زیست اخلاقی، حمایت از فقرا، همذات‌پنداری، خدمت به خلق، تحریک وجدان اخلاقی، تفریحات سالم، سخت‌کوشی، روزی حلال. |
ارزش‌مداری زیستی |
کنشگری مرزی |
|
حمایتگری مدنی، جریان‌سازی، تأسیس سازمان مردم‌نهاد، فعالیت اجتماعی، کنشگری، مقاومت کارآمد، اصلاح، تقلا برای بقا. |
کنشگری مدنی |
|
|
پذیرش محدودیت‌ها، سکوت و رضا، سازشگری جبری، درماندگی آموخته‌شده، حرف‌شنویی، اطاعت و تمکین. |
پذیرش و انفعال |
وادادگی مدنی |
|
رها‌کردن مطالبات، انکار و حذف علایق، بیآرمانی، خودسانسوری اجتماعی، ترک فضای سیاسی، رأی ممتنع، حصر خودگزین، انفصال نقشی و شغلی. |
ترک مطالبه‌گری |
|
|
انزوا‌گزینی، استقلال از دولت، فاصله‌گرفتن از حکومت، پرهیز از سیاست، بازخرید خدمت، قهر مدنی، جدایی از ساختارها. |
افتراق دولتی |
|
|
هزاره‌گرایی، توکل و توسل، تقدیرگرایی، عجز مدنی، اعتقاد به خرافات، دعا، انتظار منجی، دعا. |
تقدیرگرایی |
|
|
هنجارشکنی گمنام، نافرمانی مدنی، خشونت و جدال روزمره، انتقام جنسیتی، انتقاد و اعتراض، سرپیچی مدنی، غرولند شهری، اعتراض مجازی، مبارزۀ خاموش، نفاق مدنی، سیاست‌براندازی، وندالیسم، شورش و انقلاب، پناه‌بردن به دشمن، لج‌بازی سیاسی، جنبش، طنز تلخ. |
مقاومت روزمره |
واسازی ساختاری |
|
مناسک‌گریزی، بازنگری گذشته، ترک عبادات، شک به مقدسات، تساهل در شرعیات، تفکیک دین و معنویت، شک به مبلغان دینی، توهین به مقدسات، سرپیچی از حجاب دستوری. |
بازنگری ارزشی |
|
|
تغییر هویت (جنسیتی، فرهنگی)، طرد سنت‌ها، کتمان عقاید، تغییر پوشش، تغییر عقاید. |
سیالیت هویتی |
|
|
حذف ریسک (اشتغال، فرزندآوری، کارآفرینی، ازدواج، خرید و فروش)، نبود تغییرات، رها‌کردن مراحل زندگی، لغو ازدواج، ثبات. |
ریسک‌گریزی |
مهندسی اقتضایی |
|
بازنشسته‌نشدن، حمایت‌جویی، وام و بدهکاری، آبروداری، مدیریت دخل و خرج، قناعت، تعویق در مطالبات، صبرکردن و آینده‌سپاری، حذف اقلام فرهنگی، حذف تفریحات، جایگزینی مطالبات، تدبیر دخل و خرج. |
مدیریت معیشت |
|
|
انفعال زیرکانه، تملق و مجیز، انتقال فشار، باج‌دهی سیستماتیک، زیست‌بازاری، جلب رانت، بازی‌گرفتن، رشوه‌دادن و گرفتن، مصلحت‌اندیشی، سودطلبی. |
فردمحوری خودخواهانه
|
|
|
تردید در ماندن، وطن‌گریزی، رؤیای مهاجرت، آرمان پناهندگی، مهاجرت درون‌شهری، خروج نخبگان، خروج سرمایه. |
مهاجرت |
|
|
دلسردی از نقش، نزول و قرض، اشتغال مادران، قربانی‌شدن والدین، ترک تحصیل، اشتغال مشقتبار، مصرف پساندازها، ترجیح ثروت بر علم، مشاغل کاذب، چند شغله شدن، کارکردن زوجین، فروش اموال، تعویق در وظایف، کم‌کاری. |
کنش مخرب |
تلۀ محرومیت |
|
فروش کلیه، نقص بدن، بی‌بند و باری، انتقام، خودتخریبی، خود حرمت‌شکنی، عدول از ارزش‌ها، دیگر‌کشی، تسکین مخرب، فروش فرزند، سرکوب نیاز، تن‌فروشی، خودکشی، مصرف مواد مخدر. |
خودتخریبی |
کنشگری مرزی
کنشگر مرزی، عامل انسانی است که می‌کوشد با درک و فهم محدودیت‌ها و فشارهای ساختاری، راهی تازه بیابد. کنشگر مرزی می‌کوشد در میانۀ ساختارهای سخت با عاملیت خود‌ظرفیتی، برای جریان‌سازی و برون‌رفت از انسداد سیاسی و زمینهسازی برای پیشرفت و توسعۀ جامعه خود باشد. این مضمون حاصل دو مضمون کنشگری مدنی و ارزش‌مداری زیستی است؛ یعنی استراتژیهایی که در تصلب موجود با امید، کنشی سازنده را پی می‌گیرند.
ارزش‌مداری زیستی: بنا به گفتۀ مصاحبه‌شوندگان، زندگی آن‌چنان ارزشمند است که حتی با محرمیتها و فشارهای موجود نیز، توجیهی برای کنش مخرب و کم‌کاری وجود ندارد و وظیفه داریم با توجه به جایگاه اجتماعی خود، بدون تساهل و ناامیدی، کنشگران پویا و کارآمدی باشیم و با اقدامات فرهنگی و اخلاقی و خیرمندانۀ خود، خلأ و ناکارآمدیهای ساختاری و کوتاهیهای دولتی را جبران کنیم تا از محرومیت‌ها بکاهیم.
«من یه مؤسسۀ خیریه زدم تا این‌جوری حداقل کمک نیازمندها کنم...» (داوود، 32 ساله).
کنشگری مدنی: بنا به گفتۀ شهروندان، آنها با درک وضعیت جامعه و رنجهای موجود در آن، به‌جای انفعال میکوشند تا بدون وقفه کمک‌کنندۀ جریان توسعۀ کشور باشند. در این وضعیت، مصاحبه‌شوندگانی که هرکدام امکان دسترسی و حضور در نهادها را داشتند، کوشیدند تا بخشی از خلأها را جبران کنند؛ برای نمونه کارمندی این‌گونه میگوید:
«تو دنیای امروز ما با این گوشیها، میشه گفت دشمن خارجی بیچاره‌مون کرده؟ نه بابا ما بیچاره بی‌تدبیری هستیم. بچه دوازده ساله تو پارک تبلت دستشه، رفتم کنارش با صدای بلند فیلم پورن می‌بینه و قلیون می‌کشه. من دلم سوخت، رفتم کنارشون بردمشون پیاده‌رویی تو ریگ‌های بیابون و تفریحشون را درست کردم» (کریمی، 32 ساله).
وادادگی مدنی
استراتژی وادادگی مدنی، وضعیتی است که در آن شهروندان پس از طی‌کردن دوران ناکامی ممتد و باقیماندن در فشارهای ساختاری، راه کم‌هزینه و بیمسئولیت وادادگی را برگزیدهاند و به‌جای ریسک‌کردن و تلاش بیهوده، میکوشند «کلاهشان را بچسبند باد نبرد» و با اقدامی، به درماندگی خود اضافه نکنند.
پذیرش و انفعال: بنا به گفتۀ برخی از شهروندان، که جزء پرتکرارترین مفاهیم بود، پذیرش تمام محرومیت‌های ناگزیر، اجبار، سکوت، اطاعت در برابر جبرها و حتی گاهی به مضحکه و طنز‌گرفتن شرایط سخت اجتماعی، ظلمها و حقارتها و فشارهای اقتصادی، راهی بدون مخاطره است.
«مردم باید کاری می‌کردن، نکردن، دیر شد. الآن می‌ترسند دیگه نمی‌تواند مقابله ... مردمی که رأیشون را فروختن با هزار تومن، مردم از فقر فرهنگی نمی‌دونن رأی یعنی چه. این همه آخوندها میگن و می‌شوند ته ته ماجرا می‌شینند با سخی‌هاشون شوخی می‌کنند و با مسخره‌بازی رفعش می‌کنند» (ستوده، 28 ساله).
ترک مطالبه‌گری: شهروندان در راهبردی دیگر میکوشند تا مطالبات خود را رها کنند و یا با حذف آرمان‌ها و خواسته‌های خود و انکار علایقشان، با انسداد موجود کنار بیایند.
«الآن فقط داریم زندگی می‌کنیم و اصلاً هم انتظار راحت کار کردن و احترام و تکریم از جامعه ندارم؛ انتظاری که جواب نگیره و دولتی که یاد مردم نباشه، ما دیگه خودمون را خسته نمی‌کنیم...من هر‌جا بتونم از دولتم و مسئولینم جدا میشم. اونا به راه خود، منم به راه خودم. خیری ازشون امید ندارم» (داود، 32 ساله).
افتراق دولتی: راهبرد انتخابی دیگران در وضعیت تحقق‌نیافتن مطالباتشان، جدا‌کردن خود از ساختارهای سیاسی و دولت است. شهروندان ترجیح می‌دهند با جدا‌کردن خود از ساختار دولتی، اعتراضشان را نشان دهند.
«همسرم توی نیروی انتظامی با این شرایط و انضباط سنگین، همسرم منتظره 15 سال کار کنه و خودش را بازخرید کنه. حداقل این‌جوری اسیر دولت نیست، مجبور نیست طبق خواستۀ اونا بپوشند و حرف بزنند و تو ظلمی که می‌کنند، شریک نباشند» (فائزه، 30 ساله).
تقدیرگرایی: از دیگر استراتژی که شهروندان در آن میکوشند تا به‌جای کنشی مثبت، از ریسک‌کردن بپرهیزند، وضع موجود را به تقدیر و اقبال خود گره بزنند و با این استراتژی، از خود سلب مسئولیت کنند.
«به نظر من مردم نماینده و مسئول واقعی ندارند... کاش فرجی بشه و با ظهور امام زمان، بهتر باشه» (امیرعباس، 30 ساله).
واسازی ساختاری
واسازی استراتژی است که در آن عاملین شهری در شالوده‌شکنی، بن‌فکنی یا ساختارشکنی تلاش می‌کنند تا راهی را برای تغییر وضع موجود بیابند.
مقاومت روزمره: در این مضمون، بنا به گفتۀ شهروندان، آنها رنج حاصل از ساختارهای خشن و نابرابر را فریاد میزنند و زندگی روزمرۀ خود را عرصۀ مقاومت و بیان اعتراضاتشان قرار می‌دهند. درواقع آنها صف نانوایی تا صفحات مجازی را میدانی برای بیان اعتراض خود قرار می‌دهند.
«دیگه وقتی مردم اسیر باشن، یه جایی دیگه مخالفتشون را نشون میدن. همه‌جوره وقتی ما را کنترل می‌کنند، ما هم همه‌جوره لج بازی می‌کنیم تا جلوشون بایستیم. من تو لحظه لحظه‌ام باهاشون مخالفم، چون قبولشون ندارم» (محبوب، 30 ساله).
بازنگری ارزشی: یکی از راهبردهایی که شهروندان در برابر ناکامی و تحقق‌نیافتن مطالبات خود برگزیده و به‌کرات مطرح کرده‌اند، بازنگری در اعتقادات مذهبی و ارزشهای دینی و هویت جنسی، بهعنوان گونهای مقاومت در برابر دین رسمی و تجویز‌شده از طرف ساختارهاست.
«من دیگه باوری ندارم، خیلی تغییر کردم، دین را نمی‌پذیرم دیگه. من روضه می‌رفتم و نماز می‌خوندم، اما نه دیگه نه. چادر گذاشتم کنار نماز؛ چون فکر کردم چرا باید بخونم... دین تو کتاب‌ها بهمون گفتن دین چیزیه که ازنظر احساسی دوسش داریم و ازنظر عقلی دوستش داریم باهاش آرومیم؛ اما حرف‌ها و عمل‌ها برابر نبود این دین، مثل اینکه برای رسیدن به قدرت و حکومت بود و ما در برابرش می‌ایستیم» (شیوا، 28 ساله).
سیالیت هویتی: یکی دیگر از راهبردهایی که با آن شهروندان عزم تغییر اساسی و شکستن ساختارها را دارند، تلاشی برای تغییر تمام مؤلفه‌های هویتی (از هویت دینی گرفته تا هویت جنسیتی و فرهنگی) است.
«من می‌خواستم دائم پسر باشم، ما همیشه خودمون را محروم می‌دونیم و می‌تونیم یه سری چیزها را اصلاً نخوایم. تو این شرایط خیلی‌ها به تغییر جنسیت فکر می‌کنند و دنبالش هستند، حداقل بهش فکر می‌کنند» (هلن، 18 ساله).
مهندسی اقتضایی
شرایطی که در آن شهروندان به اقتضای شرایط، به سامان‌دهی وضعیت و منفعتخواهی خود مشغول‌اند.
ریسک‌گریزی: شهروندان پس از پذیرش وضع موجود و درک محرومیت خود در جهت حذف ریسکهای زندگی میکوشند؛ ریسک‌هایی که هر انسانی را از وضعیت روزمره خارج و زندگی فرد را متحمل بار اضافی و هزینههای مضاعف می‌کند؛ مانند ازدواج و فرزندآوری. بنا به گفتۀ شهروندان جوان، اولین تصمیمی که در وضعیت سخت اقتصادی خود برگزیدهاند، خودداری‌کردن از ازدواج است.
«رفیقم ازدواج نکرده. همکلاس بودم، بش میگم چرا دوماد نمیشی؟ میگه نه چرا دوماد بشم، نه خونه دارم، نه زمین، نه کاردرستی. یکی دیگه بیارم تا چشم هم می‌زنی بچه می‌خوای، آب و برق و گاز و پوشک بچه داری با کدوم درآمد...» (محمدحسین، 30 ساله).
مدیریت معیشت: به گفتۀ برخی از شهروندان، با بازنشسته‌نشدن و کارکردن در سنین بالا و حذف بسیاری از نیازهای اساسی و تأخیر در تحقق آنها و به آینده سپردن و به تعبیر خودشان، «پا را از گلیم خود درازتر نکردن»، میکوشند زندگی خود را آبرومندانه بگذرانند و گاهی با قرض و وام و بدهکاری، امورات خود را سامان بدهند؛ همچنین بسیاری از خواستههایشان را حذف کنند یا تحققشان را به تعویق بیندازند.
«همه چند شیفت کار می‌کنند. پدرم به‌سختی کار می‌کنند. اونایی هم که کار شیفتی ندارند، عصر میرن اسنپ. به نظرتون جایی برای فرهنگی زندگی کردن میمونه؟ درسته فقر همه‌جا هست و بحران ما چرا نمی‌تونیم از بحران رد بسیم و توش موندیم» (ستوده، 28 ساله).
فردمحوری خودخواهانه: یکی از راهبردهای که شهروندان به اقتضای وضعیت خود به کار گرفته‌اند، استفادۀ بهینه از وضعیت نابسامان موجود است. آنها درست مصداق ضرب‌المثل «ماهی‌گرفتن از آب گل‌آلود»، میکوشند در تنگناهای مالی و فشارها تنها به منفعت خود فکر کنند و دست به انتخاب بزنند.
«گاهی باید پارتی پیدا کنم و شاید به چیزهایی چنگ بزنم که خلاف خیلی از ارزش‌هام باشم و گاهی لازمه وانمود کنم همراه سیاستم میفتم تو بازی، نقش مذهبی بودن بازی می‌کنم، نقاب می‌گذارم برای اینکه بتونم به هدفم برسم، به ریسمانی چنگ بزنم که چاره‌ای ندارم متناسب با این روزگار تقیه می‌کنم تا پس زده نشم...» (محمدحسین، 28 ساله).
مهاجرت: بنا به گفتۀ شهروندان، ناامیدی ناشی از بهبود شرایط و رسیدن به نقطۀ پایان، به گسترش افکار مهاجرت و خروج از کشور منجر شده است، به‌گونه‌ای که علاقه به خروج از کشور در بین نخبگان، به کارگران و دانشآموزان نیز سرایت کرده است.
«من خودم که دیگه تا چند روز آینده میرم کانادا و قرار نیست بمونم، روزی همۀ امیدم به ساختن کشورم بود، اما نه حالا من خودم باید فکر خودم باشم، نمیشه تکیه کرد به این اقتصاد و فرهنگ و علم الآن کشورمون» (سامان، 32 ساله).
تلۀ محرومیت
تله وضعیتی است که در آن صید با هر تقلا و حرکتی، به‌جای کمک‌کردن به رهایی خود، باعث تنگ‌تر‌شدن دام، تخریب و مرگ زودتر خود می‌شود و وضعیتی است که تلاشها نتیجۀ معکوس می‌دهد و ناکارآمد است. شهروندان در محرومیت‌ها و فشارها، بحران‌ها و تنگدستی، به‌جای آنکه کنشی سودمند را برگزینند، با اشتباههای مکرر و انتخاب مخرب خود، محرومیت خود را بیشتر و عرصه را بر خود تنگ‌تر می‌کنند. این مضمون حاصل دو مفهوم کنش مخرب و خودتخریبی است.
کنش مخرب: به گفتۀ شهروندان، درگیر‌شدن در اقتصاد ناسالم و گرفتن نزول برای جبران کمبودهای اقتصادی، ترک تحصیل به‌منظور کسب درآمد، چندشغله‌شدن مردان و زنان و کم‌کاری دربارۀ وظایف عاطفی خود در خانواده و کم‌کاری در انجام نقشهای اجتماعی خود، فروش اموالی که برای سرمایۀ خانواده و پشتوانۀ روزهای سخت جمع شده بود، همه ازجمله کنش‌های منفی‌اند که به تضعیف شخص و خانواده منجر می‌شوند. شهروندان در چنین وضعیت و شرایطی، در استیصال موجود با بدترین انتخابها و سطحیترین راه‌حل‌ها، در درازمدت خود را با مشکلات بیشتری درگیر می‌کنند.
«جوان‌ها به‌دنبال مواد رفتن، چون‌که مشکلات و فشارها باعث شده پناه ببرند به مواد مخدر. تو کشور ما رسیدن به مواد مخدر، راحت‌تر از رفتن به سوپری هستش. به‌خاطر همین راحت امتحان می‌کنند» (علیرضا، 28 ساله).
خودتخریبی: دردناک‌ترین استراتژی، همین مضمون است. مضمون حاصل، گفتۀ شهروندی است که برای رسیدن به اهداف، حتی جان و هویت خود را به خطر میاندازد؛ به‌طور مثال برای به دست آوردن پول، حاضر به فروش کلیۀ خود می‌شود یا سربازی که در برابر ناکارآمدی خدمت سربازی و سرپیچی از آن برای لاغری شدید و معافیت تلاش کرده و سلامت خود را برای همیشه از دست داده است، یا درگیر‌شدن زنان در خودفروشی برای کسب درآمد و یا فروش فرزند خود... همه گزارههاییاند که ما را به مفهوم مذکور می‌رسانند.
«دوستم برای 206 می‌خواست کلیه‌اش را بفروشه. فشار اقتصادی رو مردم همه‌چیز را ازشون میگیره. برید طرف باغ ملی ببینید چه خبره. طالقانی و ظهراش و زن‌هایی که تن‌فروشی می‌کنند، بچه‌هایی که مواد فروشی می‌کنند» (مجتبی، 28 ساله).
شکل 1- نقشۀ مضامین حاصل از تحلیل با نرم‌افزار MAXMAPS
Fig 1- The theme map of the analysis with MAXQDA software
بحث و نتیجه
گونههای حضور شهروندی و سوژگی آنها در تمامی جوامع، حائز اهمیت و به تحقق حقوق و انتظاراتشان از دولت‌ها وابسته است. سیاست‌گذاری و برنامهریزی دولت‌ها برای تحقق شهروندی و برآوردن نیازها و مطالباتشان، به توسعۀ جامعه منجر می‌شود و در نقطۀ مقابل آن، تحقق‌نیافتن آن باعث کنش مخرب شهروندان و تضییع سرمایه‌های انسانی و اتلاف منابع می‌شود؛ بنابراین شناسایی این انتظارات و مطالبات در این پژوهش، با رویکرد کیفی مدنظر است و ما درصددیم تا با شناسایی درست مطالبات شهروندان و شناسایی راهبر آنها در برابر مطالبات بیپاسخ، کمکی در جهت تدوین سناریوی شهروندی باشیم تا شهروندان به‌جای سوژۀ مخرب اجتماعی، به سرمایه‌های مدنی بدل شوند. بنا به داده‌های تحلیل‌شده، مطالبات جوانان در مضامین (نفی مطالبه‌گری، تحقق سوژگی، پویاسازی اجتماعی، تدابیر سرمایه‌ساز)، شناسایی و راهبر جوانان در قالب کنشگری مرزی، وادادگی مدنی، واسازی ساختاری، مهندسی اقتضایی و تلۀ محرومیت شناسایی شده است. خروجی حاصل از نرم‌افزار MAXQDA در شکل (1)، به‌خوبی نشان‌دهندۀ مضامین احصا‌شده در قالب مطالبات و همچنین راهبرد مواجهه با تحقق‌نیافتن مطالبات است.
مطالبات مطرح‌شده در این پژوهش، در راستای حقوق سه گانۀ مارشال (1964)، حقوق مدنی، حقوق سیاسی و اجتماعی بررسی می‌شود. واکنش اولیۀ شهروندان در پرسش از مطالبات، سکوتی تلخ و ناشی از ناامیدی و ناکامی تثبیت‌شده و بیان لفظ «هیچ» است.
مطابق نظریۀ بحران مشروعیت هابرماس[22] (1975)، شهروندان در جوامع معاصر بر اثر تنش‌ها، اختلافات و نابرابری‌های اجتماعی تجربه‌شده با بحران‌هایی ازجمله مشروعیت ساختارها روبه‌رو هستند که تمدید شرایط بحرانی و ناامیدی مردم از رفع بحران‌ها و کارآیی‌نداشتن دولت‌ها در حل مسائل، شرایط را به‌گونه‌ای رقم می‌زند که مردم در حالت انقطاع، هیچ‌گونه مشروعیت و توان و امیدی را در ساختارها و برای رفع مشکلات و برآوردن نیازها نمی‌بینند. مشابه این وضعیت، در تحقیقات بررسی‌شده در این پژوهش مشاهده نشده است. شکاف دولت – ملت در نظریۀ سرمایۀ اجتماعی پاتنام، گاه به چنان مرحلهای میرسد که پس از تداوم تأمین‌نشدن نیازهای اولیۀ شهروندان، توزیع نابرابر فرصتهای اجتماعی و... در جامعه و پس از طی دورههای تضاد بین دولت و ملت، با ناامیدی شدید از ساختارها و شکل‌گیری بحران امید، با بروز رفتارهایی از طرف شهروندان مواجهیم که این مسئله گاهی خود را به شکل اعتراض نشان می‌دهد و گاه مطابق بیان شهروندان در این پژوهش، به انفعال مدنی، گسست و فروپاشی اجتماعی منجر می‌شود. این گسست و بی‌تفاوتی اجتماعی، ارکان یک جامعه را سست و متزلزل می‌کند و ممانعت از این وضعیت به‌وسیلۀ دولت‌ها الزامی است. پژوهش لیند و آرنت (2016) نیز دربارۀ گفت‌وگو، تعامل، احترام به شهروندان و امید به عدالت نهادهاست که تعاملات سازنده را محقق می‌کند.
به گفتۀ شهروندان، کمرنگ‌شدن روح جمعی و تعلق اجتماعی و بیتفاوتیها، مطابق همبستگی اجتماعی، نشانۀ از بین رفتن روح جمعی است و شهروندان خواهان پرورش روح جمعی و وضعیتی‌اند که تحقق آن در گرو اعتماد به نهادهایی است که با محوریت علمی و کارآیی بالا، زمینهساز ارتقای انسجام، اعتماد و امید اجتماعی باشند. شهروندان با مطالبۀ ساخت مکانهای تجمعی به نام پلازا و نگاه مثبت به تجربۀ موکبهای حسینی و استقبال از رویدادهای اجتماعی شاد، خواهان ایجاد همبستگی اجتماعی و رونق تعاملات اجتماعی‌اند، یعنی ایجاد فضاهایی که امکان گفت‌وگو و حضور در فضای عمومی را مهیا کند؛ زیرا به تجربۀ شهروندان، با سوگیری جناحی و فرهنگی موجود در ساختارها و حاکمیت اندیشهای تک‌رو، بیشتر افراد جامعه به حاشیه رانده شدهاند. شهروندان نیز درک خود را از این وضعیت، با دوگانۀ متضاد «ما و آنها»، «خودی و غریبه» و «انقلابی و طاغوتی» مطرح کرده‌اند. در تجربۀ شهروندان، احساس تعلق‌نداشتن به جامعه و تجربۀ خشونت و تعلق جامعه به عدۀ اندکی، به‌وضوح مشهود است. تجربۀ وضعیت ما و آنها، نشئت‌گرفته از قطبیسازیهای فرساینده، تحقق امپریالیسم ساختاری و سلطۀ ایدئولوژیک و درمجموع خشونت ساختاری مطرح‌شدۀ گالتونگ[23] (1990) است. بارها در گفتۀ شهروندان، حذف از حوزه و فضای عمومی جامعه مطرح شده است. در این وضعیت مطابق تجربۀ شهروندان، بنا به عدم انطباق با شهروند طراز حاکمیت مستحق تبعیضی‌اند که بنا به پشتوانۀ قانونی، تصویب سهمیهها و امتیازات، در قالب استخدام و تحصیل، رانت و ... راه را بر دسترسی همگان بر منابع کشور مسدود کرده است و در تجربۀ سیطرۀ سیستم قدرت بر زیست‌جهان و حوزۀ عمومی، شهروندان عادی از حقوق اولیۀ خود نیز محروم ماندهاند. تحویل فضای عمومی جامعه به نگرشهای خاص و سیطرۀ اندیشه و ایدئولوژی خاص و تخلیۀ عرصۀ عمومی از اندیشههای متنوع، امکان حضور دیگر شهروندان را سلب کرده است.
برای آنکه شهروندی بهعنوان مؤلفۀ جوامع مدرن تحقق پیدا کند و تعادل جامعه حفظ شود، سه شرط وجود دولت کارآمد، اقتصاد مبتنی بر بازار و جامعۀ مدنی ضروری است که امکان تحقق سوژگی داشته باشند، در حالی که به گفتۀ شهروندان از میان این سه شرط، هیچ‌کدام رعایت نشده و جامعۀ مدنی تحت سیطرۀ اقلیتی برخوردار، به مرور حذف و حاشیهنشین شده است.
یکی دیگر از مطالبات پرتکرار، توجه به سرمایه‌های انسانی است؛ علاوه بر سرمایه‌های فیزیکی پرورش شهروندان آموزش‌دیده و مهارتمند بهعنوان سرمایه‌های انسانی و یکی از مؤلفه‌های توسعۀ دورنزا حائز اهمیت است که این مطالبه با پژوهش مانستد (2018) همسو است. مطابق نظریۀ نهادگرایانی همچون نورث و همکاران[24] (1397)، عامل اصلی عقب‌ماندگی برخی کشورها کمبود سرمایه نیست، بلکه نبـود بـستر نهادی مناسب برای حفظ و پرورش سرمایه است. مطابق گفتۀ شهروندان نبود آموزش و ارتقای سطح مهارتی شهروندان و ناکارآمدی آموزش عمومی در جامعه و ناکارآمدی نهادها در تأمین امکانات معیشتی و نیازهای اولیه و فشارهای اقتصادی، به هرزرویی سرمایهها و غفلت از پرورش شهروندان توانمند منجر شده است و راه برون‌رفت از آن به گفتۀ مردم، تحقق نوعی حکمرانی است که تک‌تک انسان‌ها را سرمایه‌های جبران‌نشدنی به شمار آورند.
با شناسایی مطالبات جوانان، آنچه حائز اهمیت است، آمادهسازی شرایطی برای تحقق آنهاست؛ اما گاه دولت‌ها بهعنوان تأمین‌کنندۀ نیاز جوانان، بنا به دلایل متعدد از ایفای نقش خود بازمیمانند و مطالبات جوانان را بیپاسخ میگذارد که در چنین وضعیتی وقوع طیف وسیعی از کنش‌های مخرب و سازنده محتمل است. گاه شهروندان جوان با ارزشمند‌داشتن زندگی با وجود ناامیدی از ساختارها و نهادها، با اقدامات عام‌المنفعه و اجتماعی خود برای بهبود شرایط میکوشند و تلاش می‌کنند در شکاف دولت و ملت و شرایط انسداد، که با مرزبندیهای سخت، مسیر گفت‌وگو و پلهای ارتباطی نهادها و مردم مسدود شده است، در فضایی که ناامیدی و بی‌اعتمادی (اجتماعی، نهادی، به قانون، به دولت) و بیگانگی و فرسایش سرمایۀ اجتماعی رخ داده است، با عملکرد و جایگاه اجتماعی خود، خلأهای موجود در جامعه را جبران و ترمیم کنند. همچنین میکوشند با عاملیت خود، گام مثبتی را برای جامعۀ خود بردارند و در تنگناهای ساختاری، امکانهای تازه‌ای را کشف و حتی خلق کنند و بین دولت و جامعه در تردد باشند. بسیاری از شهروندان در سختی و خشونت ساختارها با کنشی ارزش‌مدار به دستگیری از دیگران در قالب امور خیریه، تأسیس سازمانهای مردم‌نهاد، تلاش بیشتر برای جبران فشارها روی میآ‌ورند و میکوشند تا با مسئولیتپذیری خود گام مؤثری بردارند. این استراتژی به نتایج پژوهش هاشمی‌خواه و افشانی (1397) نزدیک است که در آن شهروند با اقدامات مثبت و خوداتکایی، در حل مسئله می‌کوشد.
گاه شهروندان جوان با پذیرش ناکارآمدی ساختارها و نهادها به درماندگی خود در حل بحران و رفع مسائل پی می‌برند، با درماندگی آموخته‌شده در عین جدایی از ساختارها و تعیین حدود و مرزها با حالتی دوقطبی، در عین جدایی از ساختارها، خود را بی‌توقع نشان و با پرهیز از حضور سیاسی و مدنی، به زندگی معمولی خود ادامه می‌دهند؛ این وضعیت، به انزواگرایـی یـا عزلـتگزینی مطرح‌شده از مرتـون[25] (1968) نزدیک است. زمانی که ابزار لازم برای تحقق مطالبات وجود ندارد، شهروندان نیز نسبت‌به ارزش‌ها و هنجارهای فرهنگی جامعه بیگانه می‌شوند و هیچ تلاشی برای منطبق‌کردن خود با آنها نمی‌کنند و در جامعه حیات ندارند، متعلق به جامعـه نیستند، از دولت توقعی ندارند، حضور مؤثری در فضای عمومی ندارند، توان اصلاح و تغییر را در خود نمی‌بینند و جای تلاش عقلانی با رها‌کردن و گاه پناه‌بردن به تقدیرگرایی و توسل و خرافات انفعال، خود را توجیه می‌کنند. این پناه‌بردن به تقدیر در تحقق‌نداشتن مطالبات ناشی از سبقۀ سنتی و مذهبی جامعۀ ماست که پاسخ برخی از پاسخگویان، انطباق بیشتری با نظر کارسیترز[26] (1985) داشت و اشاعه احساس ناامنی، احساس بی‌اعتمادی بر هیچ‌چیز و هیچ‌کس، نیافتن ثبات اجتماعی و تکیهگاه، به رواج تقدیرگرایی منجر می‌شود؛ این راهبرد با نتیجۀ تحقیق دینجلیس و الیسون (2018) و کنش شهروندان تحت فشار نزدیک است. شهروندان گاه تحت فشار ساختارها مقاومت خود را با اشکال متفاوتی در زندگی روزمره به نمایش میگذارند؛ مقاومت روزمره[27] نوعی مقاومت غیررسمی و غیر سازمان‌دهی است که در زندگی روزمره افراد و گروه‌ها برای مقابله با قدرت و نظام‌های قدرت‌محور استفاده می‌شود. این نظریه بر مبنای ایده‌ای است که مقاومت در اعمال و رفتارهای روزمره، تشخیص‌دادنی و تشخیص‌ندادنی باشد. مطابق گفتۀ شهروندان، گاه با نافرمانی مدنی، گاه با انتقاد سیاسی و غرولند در جامعه و گاه با شورش و اعتراضات خشن و لج‌بازی در امور سیاسی مانند شرکت‌نکردن در انتخابات یا با انتخاب کاندیدای مخالف ساختار حاکم و یا با انتخاب فردی ضعیف و کم‌توان در تخریب و تضعیف قدرت حاکم و کاهش کارآیی آن میکوشند و گاه هم بدون آنکه خشونتی مشهود باشد، شهروندان با انجام‌ندادن وظایف شهروندی خود مانند پرداخت‌نکردن عوارض و مالیات با نقض قوانین شهری و حتی گاه با دور‌زدن سازمانها، به‌گونه‌ای منافقانه زندگی می‌کنند و گاه با تخریب امکانات عمومی و شهری و رفتارهای وندال، خشم خود را بروز می‌دهند؛ مشابه این نتایج در هنر اعتراضی بوجی (2020) نیز مشاهده می‌شود. گاه کنشگران دست به فروریختن و واسازی در ساختارها میزنند، حتی گاهی با آرزوی تغییر جنسیت، در صدد رفع محرومیت جنسیتی خود هستند؛ حتی بنا به مذهبی‌بودن ساختار فرهنگی جامعه، شهروندان اقرار به واسازی در حوزۀ اعتقادات و ارزشهای مذهبی خود کرده و رمزهای مخابره‌شده از گفتمان مذهبی حاکم بر جامعه را رمزگشایی کرده‌اند. شهروندان در لج‌بازی با ساختار فرهنگی حاکم به تغییر در وضعیت حجاب و پوشش و انجام عبادات و مناسک مذهبی اقرار کرده‌اند و با وجود تأکید ساختارها بر رعایت شئونات اسلامی در تجربۀ محرومیت‌ها و محدودیت‌ها در جامعه، به‌علت اسلامی‌بودن حکومت، تحقق‌نیافتن وعدهها را به پای اسلام نوشته و در رمزگشایی تقابلی کوشیده و در مواجهه با تحقق‌نیافتن مطالبات خود، بازنگری در ارزش‌ها را برگزیدهاند. همچنین شهروندان در مواجهه با آنچه ساختارها القا می‌کنند، خود دست به بازخوانی میزنند و با تاکتیکهای دوسرتویی خود، بر مقابله با ساختارها میکوشند. درمجموع راهبردهای شناسایی‌شده در جهت تغییرات ساختاری با راهبردهای موجود در تحقیقات مرادی و روحانی (1401) پیکار و همکاران (2020)، مرادی و سعیدی‌پور (1389)، هریس و همکاران (2023)، علی‌خواه (1400) نزدیک است.
گاه شهروندان میکوشند به اقتضای شرایط و برای ریسک‌گریزی بدون در نظر گرفتن منفعت اجتماع، به منفعت خود فکر کنند؛ برای مثال، با وجود تأکید حاکمیت به ازدواج و فرزندآوری و کارآفرینی، شهروندان میکوشند با تن‌ندادن به ازدواج و فرزندآوری و یا ریسک‌گریزی در حوزۀ کارآفرینی و اقتصاد، بکوشند در شرایط سخت و فشارهای ناشی از بدکارکردی ساختارها، شرایط را از آنچه هست، بدتر نکنند و به‌جای کنشی پویا، بدون هیچ ریسکی، در مضاعف‌نکردن فشارها بکوشند. شهروندان گاهی در راهبرد اقتضایی، با درک شرایط و رسیدن به ناامیدی از اصلاح و تغییر، انتخاب خود را ترک موقعیت و خروج از کشور و مهاجرت می‌دانند و در برابر فشارهای موجود، احساس تعلق خود به جامعه را کمرنگ‌تر می‌کنند و با اولویت قرار دادن نفع خود با مهاجرت، سرمایۀ انسانی را به کشوری دیگر منتقل می‌کنند که سال‌ها برای پرورش آن تلاش شده است. مجموعۀ این کنشها مطابق با نظریۀ مبادلۀ هومنز[28] (1958)، تلاشی منفعتطلبانه است که در آن شهروندان تاجرمآبانه و با خودمحوری و توجه‌نکردن به جامعه، برای کسب منفعت خود تلاش می‌کنند.
در گفتۀ شهروندان، مجموعه کنشهایی بیان شد که از سر استیصال انتخاب شده بودند. راهبرد دیگر، تلۀ محرومیت است که شهروندان گاه تحت فشارهای موجود، به چنان درک مخربی از ساختارها رسیدهاند که با کنش مخرب خود، اعم از پناه‌بردن به مصرف مواد مخدر و مشروبات برای فرار از واقعیتهای تلخ، مانند مسکن یا ترک تحصیل برای تأمین معیشت، درآوردن پول، چندشغله‌شدن زنان و مردان و کوتاهی در نقشهای والدی، فروش سرمایههایی که پشتوانۀ خانواده است، خودکشی و فروش اعضای بدن و... با کنشی مخرب، مشکل خود را به‌صورت موقتی رفع کنند، در حالی که در درازمدت، محرومیت خود را صد چندان می‌کنند. مطابق نظریۀ فشار مرتون (1968)، هنگامی‌که جامعه ابزار لازم را در اختیار شهروندان قرار نداده است تا به اهداف خود دست یابند، امکان تحقق انواع کنشها وجود دارد که انحرافات و رفتارهای مخرب نیز از این‌گونه‌اند؛ بنابراین تحت فشارهای ساختاری و محرومیت‌های موجود و مسدود‌شدن مسیر دستیابی به اهداف انتخاب مسیرهای جایگزین و گاهی انحرافی پیشبینیشدنی است. این راهبرد به نتایج مولاپناه و همکاران (1400) نزدیک است.
درمجموع گفتههای شهروندان، تجربۀ فشارها و خشونتهای اعمال‌شده‌ای را نشان می‌دهد که مسیر طبیعی و زیست شهروندان را دچار خطر و مخاطره کرده است. فقر، ویژهخواری و نابرابریها در برخورداری از امکانات و سیطرۀ ایدئولوژی بر فضای عمومی و حاشیهایشدن برخی از شهروندان و ناکارآمدی و بدکارکردی نهادها، قطبی‌سازی فرساینده و... همه نشان‌دهندۀ وضعیتی است که شهروندان را مجبور به انتخاب استراتژی‌های مثبت و منفی می‌کند و هرکدام برای جامعه فرصت و تهدید به شمار میآیند. آنها گاهی در قالب کنش‌های ترمیمی که در پوشش‌دادن شکافها و تعدیل محرومیت‌ها میکوشند، به جامعه خدمت می‌کنند و گاهی با وادادگی و انفعال به تضعیف جامعه می‌شوند. همچنین با واسازی ساختاری، جامعه را به‌سمت تنش و خشونت عیان و پنهان می‌کشانند و ازطریق خودتخریبی و سوژگی مخرب، به مضاعف‌شدن محرومیت‌های خود و فرو‌رفتن در باتلاق بحران‌ها و تنگ‌تر‌شدن دام محرومیت دامن میزنند. شناسایی مجموع مطالبات و استراتژیها، ضمن زمینهسازی برای سیاست‌گذاری‌های کارآمد و تقویت اجتماع، به پیشگیری از استراتژی‌های نامطلوب نیز کمک می‌کند.
این پژوهش با محدودیتهایی ازجمله تمایل‌نداشتن شهروندان به پاسخگویی به سؤالات پژوهش مواجه بود. بیشتر شهروندان با دل‌زدگی که از ناکامی و ناامیدی دنبالهدار از فشارهای ساختاری نشئت میگرفت، تمایلی به گفت‌وگو نداشتند، صحبت‌کردن از مطالبات را آب در هاون کوبیدن می‌دانستند و نیازی به بیان خواسته خود نمیدیدند. به همین دلیل، محقق با روشهای غیرمستقیم، به انجام مصاحبه و ورود به مرحلۀ گردآوری داده‌ها اقدام کرد. آنچه در مسیر مصاحبهها محدودمان میکرد، نگرانی شهروندان از عواقب سیاسی گفتهها و پرهیز از بیان اعتقادات و مطالبات و اکراه از صراحت در بیان نظرشان بود؛ زیرا آنها فضا را برای هرگونه نقد نامناسب می‌دانستند و نگران هزینههای سنگین آن بودند، حتی در چندین مورد، مصاحبهها پس از انجام، به‌علت ترس شهروندان و اعتمادنداشتن و به درخواست مصاحبهشونده حذف شد؛ بنابراین از عمدۀ محدودیت این پژوهش، نبود اعتماد اجتماعی و نهادی و تجربه و شایعۀ برخورد امنیتی با هرگونه اظهارنظر، انتقاد و بیان مطالبات بود.
پیشنهادهای پژوهشی
مطابق یافتهها و راهبردهای شناسایی‌شده در مواجهه با تحقق‌نیافتن مطالبات و بیان آثار مخرب و سرمایهسوز آن بر جامعه، پیشنهاد می‌شود با توجه به تغییرات سریع نسلی، تغییرات ساختاری و ارزشی شدید جامعه ناشی از تجربۀ نوسازی، توسعۀ اقتصادی، جنگ تحمیلی، جوانی جمعیت، گسترش وسایل ارتباط جمعی با تحقیقات متعدد و رویکردهای متنوع، مطالبات شهروندان به‌درستی شناسایی و از شکاف بین مطالبات مردم و مصوبات دولتی کاسته شود؛ سپس با اقدام علمی در جهت تخصیص دقیق منابع، از اتلاف منابع و اجرای سیاست‌های ناکارآمد ممانعت و با نزدیک‌کردن افق دید مسئولان با مردم، از نارضایتی شهروندان، فروپاشی اجتماع و فرسایش مدنی پیشگیری شود. همچنین پیشنهاد می‌شود با رویکرد کیفی و کمی، موانع تحقق مطالبات شهروندی ازنظر شهروندان و مسئولان و متخصصان امر نیز شناسایی و راهکارهای تخصصی در رفع موانع به کار گرفته شود.
[1] Cohen
[2] Harris et al.
[3] Budji
[4]Pickard et al.
[5] Moensted
[6] Deangelis and Ellison
[7] Lind & Arndt
[8] Marshall
[9] Citizenship and social class
[10] Agnew
[11] de Certeau
[12] Agnew & De Certeatu
[13] Lincoln & Guba
[14] credibility
[15] dependability
[16]Transferability
[17] confirmability
[18] Braun and Clarke
[19] Basic
[20] Organizing
[21] Global
[22] Habermas
2 Durkheim
[23] Galtung
[24] North et al.
[25] Merton
[26] Carstairs
[27] Everyday Resistance
[28] Homans
)